خبرگزاری شبستان: یکی از مهم‌ترین اصولی که باید در معماری مسجد مورد توجه قرار گیرد، استفاده از عناصر تزیینی و آرایه‌ها برای زیبایی و جذاب‌کردن مسجد است.
عمده‌ترین آرایه‌ها و عناصر تزیینی به کار رفته در مساجد عبارت است از: آجرکاری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، خطاطی، گره و کادربندی، مقرنس، منبت روی چوب و شیشه‌های رنگی به اختصار به این موارد اشاره می‌شود:
آجرکاری
در بین قرن‌های دهم تا دوازدهم میلادی، همزمان با حکومت سلجوقیان در ایران، روش تزیین مساجد با آجر متداول شد. آجرکاران با مهارت خاصی، با قرار دادن آجرهای تراشیده شده در کنار آجرهای دیگر، طرح‌های جذابی خلق می‌کردند. آنها با به کار بردن آجرهای برجسته، موجب ایجاد سایه روشن در نما می‌شدند و این زیبایی خاصی به نمای مسجد می‌داد. یکی از زیباترین این آثار، آجرکاری گنبد کوچک مسجد جامع اصفهان (گنبد خواجه نظام‌الملک) است.
گچ‌بری
گچ‌بری، خواه کنده‌کاری باشد یا قالب‌زنی یا نقاشی روی گچ، یکی از عناصر اصلی در تزیین مساجد بوده است. هنر گچ‌بری در دوران سلجوقیان از ارزش و اعتبار فنی بسیاری برخوردار بود. در این دوران با کنار هم قرار دادن گچ‌بری و آجرکاری، آثار زیبا و هنرمندانه‌ای خلق می‌کردند؛ مانند آثار موجود در مسجد جامع گلپایگان و مسجد جامع ورامین.
این هنر در دوران‌های بعد، بخصوص در زمان حکومت ایلخانان با ظرافت بیشتری دنبال شد؛ مانند محراب مسجد الجایتو و مسجد جامع اصفهان که کتیبه‌هایی گچ‌بری شده همراه با نقوش اسلیمی به صورت زیبا و هنرمندانه‌ای در آن طراحی شده است.
کاشی‌کاری
هنر کاشی‌کاری از گذشته‌های دور در تزیین مساجد کاربرد وسیعی داشته است. کاشی‌های به کار رفته یا به صورت طرح‌های هندسی در اشکال گوناگون یا در طرح‌های گل و گیاه (اسلیمی) و حیوانات و یا در طرح‌های خوش‌نویس با خط‌های گوناگون، به کار می‌رفته است. بیشتر این کاشی‌ها در سه نوع معرق، معلقی و یا هفت‌رنگ مورد استفاده قرار گرفته است.
در دوران سلجوقی، از کاشی‌هایی با رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای که ستاره‌ای شکل بود، استفاده می‌شد. هنر کاشی‌کاری در دوران تیموریان پیشرفت و رونق فراوانی داشت. در این دوران، کاشی‌ها را اغلب شش‌گوش و به رنگ چمنی سبز می‌ساختند. مهم‌ترین آثار کاشی‌کاری این دوران را می‌توان در مسجد گوهرشاد و مسجد کبود تبریز مشاهده کرد. برخی از مهم‌ترین آثار به جا مانده کاشی‌کاری در مسجد جامع یزد (قرن هشتم ق)، مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد امام اصفهان (قرن یازدهم) وجود دارد.
خطاطی (کتیبه‌نویسی)
در قرون متمادی، از خوش‌نویسی به صورت کتیبه‌هایی زیبا برای تزیین بنای مساجد استفاده می‌شده است. در کتیبه‌های خطی از خطوط نسخ، نستعلیق، ثلث، توقیع، رقاع، ریحان و خط بنایی استفاده می‌شده است.
خط بنایی که همان خط کوفی زاویه‌دار است از ترسیم شکل‌های هندسی، مربع، لوزی، مستطیل و خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود. نمونه‌هایی از آن از سده ششم هجری به بعد، بخصوص از دوران تیموری و صفوی، در مساجد اصفهان، یزد و شهرهای خراسان وجود دارد.
گره و کادربندی
گره نوعی تزیین معماری ایرانی است که بر اساس قواعد معینی شکل می‌گیرد. گره‌ها بر روی تمام سطوح ستونی و منحنی با انواع مصالح مانند چوب، عاج، کاشی، گچ، آجر و سنگ و با خطوط منحنی قابل اجراست. گره‌های به کار رفته در معماری مساجد از انواع گوناگونی همچون گره کنده و میخ، گره هشت چهارلنگه و گره دو پابزی است. برخی از مساجدی که در آنها گره به کار رفته عبارتند از: مسجد جامع نایین، مسجد جامع شیراز، مسجد آقا بزرگ کاشان.
منبت‌کاری
پس از ظهور اسلام، این هنر برای تزیین رحل‌های قرآن و در و پنجره‌های مساجد و اماکن متبرکه به کار گرفته شده است. این هنر توسط حکام تیموری به هندوستان منتقل شد، به گونه‌ای که در بناهای اسلامی هندوستان نیز جلوه‌هایی از هنر منبت‌کاری ایرانیان مشاهده می‌شود. در دوران صفوی، برای این هنر جایگاه خاصی قایل بودند.
قدیمی‌ترین اثر منبت موجود مربوط به نیمه اول قرن سوم هجری متعلق به یک لنگه در چوبی در مسجد جامع عتیق شیراز است.
معرق‌کاری
معرق‌کاران با استفاده از چوب‌های گران‌بها، صدف، عاج، استخوان، مس، نقره و طلا در دل چوب‌های معمولی نقش‌های زیبایی می‌آفرینند. این هنر در ایران قدمت زیادی ندارد و به احتمال قوی از هند یا چین وارد ایران شده است. مهم‌ترین مراکز معرق‌کاری در شهرهای اصفهان، یزد و تهران قرار دارد. این هنر برای تزیین درهای چوبی، رحل و یا منبرهای مساجد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
معروف‌ترین معرق روی چوب مربوط به منبری است که قرار بود به مسجد هامبورگ منتقل گردد اما با پیروزی انقلاب، این کار صورت نگرفت و اکنون در موزه هنرهای ملی نگهداری می‌شود.
خاتم‌کاری
خاتم‌کاری عبارت است از کنده‌کاری یک طرح به وسیله اجزای چوبی و یا مواد دیگر. ظاهرا این هنر از دوران ایلخانی به ایران وارد شده است. نمونه این کار روی منبر مسجد جامع شیراز وجود دارد که دارای قدمتی بیش از هزار سال است. همچنین در سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز نمونه‌هایی از این هنر به صورت پیشرفته‌تر موجود است.
شیشه‌های رنگی
هنر شیشه‌گری پس از اینکه در حمله مغول از رونق افتاد در زمان تیموریان به خوبی مورد توجه قرار گرفت. این هنر در زمان صفویه نیز از رونق بالایی برخوردار بوده است. در مساجد ایرانی پس از ساخت درها و پنجره‌های چوبی از شیشه‌های رنگی برای تزیین آنها استفاده می‌شد. برای نمونه می‌توان به آثار معماری شهر نیشابور که از شیشه‌های رنگی تزیینی برخوردار است، اشاره کرد.
مقرنس
مقرنس نقش و نگار برجسته پله پله مانند و کنگره‌دار است که معمولا از گچ ساخته می‌شود و در عمارت‌های عالی و بلند به کار می‌رود. این یکی از عناصر تزیینی هنر اسلامی است که در معماری مساجد کاربرد وسیعی دارد و علاوه بر نقش تزیینی عامل فنی نیز به شمار می‌رود.
مقرنس در معماری اسلامی ابتدا در گوشه‌ها و زاویه‌های گنبد به کار می‌رفت. با این عمل علاوه بر تزیین گنبد مانع از ریزش سقف گنبد نیز می‌شد. مقرنس‌ها شباهت زیادی به لانه زنبور دارد که به شکل طبقاتی روی هم ساخته می‌شوند و مهم‌ترین عنصر تزیینی در طاق به شمار می‌روند. مقرنس‌ها علاوه بر تزیین گنبد و طاق در قسمت‌های دیگر ساختمان مسجد مانند سر ستون، قرنیز، کتیبه و در و پنجره به کار می‌رود.
مقرنس‌ها در مناطق و سبک‌های معماری گوناگون در طرح‌ها و مصالح متنوعی به کار می‌رود. برای مثال در سوریه معمولا مقرنس را بر روی سنگ می‌تراشند؛ در ایران و ترکستان، از سفال (کاشی) ساخته می‌شود ولی مقرنس در اغلب موارد از گچ ساخته می‌شود.
پایان پیام/
نظر شما