به گزارش گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان: حجت الاسلام «رضا غلامی»، در نشست تحلیل چهاردهمین جشنواره بین‌المللی فارابی و تجلیل از داوران برتر این جشنواره با اشاره به تاریخ علم و نقش آن در ارزیابی و توسعه علم گفت: در میان برخی از محققان ما به تاریخ علم نگاه تزئینی یا درجه دو وجود دارد در حالی که به نظر می رسد، اشراف نسبی به تاریخ علم در هر رشته‌ای، هم از اقتضائات نقد علمی است، و هم لازمه نظریه‌پردازی و نوآوری علمی است.
رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره بین المللی فارابی اضافه کرد: علاوه بر این، اشراف مناسب به تاریخ علم، در دانش علم سنجی نیز مهم و تعیین کننده است. به طور کل، چه در ارزیابی های کلان و چه در ارزیابی های مصداقیِ تحقیقات، اشراف پژوهشگر به تاریخ و نوع ارتباطی که پژوهشگر و پژوهش با تاریخ علم برقرار کرده است، از اهمیت فراوانی برخوردار است. همانطور که می دانید، در طراحی یک تحقیق، تاریخچه تحقیق باید تجزیه و تحلیل شود تا نه فقط پایه و اساس محکمی برای تحقیق پیشنهادی پیدا شود، بلکه شکاف‌های موجود در تحقیقات موجود که هدف پژوهش پیشنهادی چه بسا پُر کردن آن است شناسایی شود.
وی با بیان اینکه انتظار می رود سابقه تحقیق، اصالت و اهمیت تحقیق پیشنهادی را نشان دهد، افزود: در واقع، کشف ادبیات تحقیق که از دل تاریخ علم یا تاریخ یک نظریه علمی ممکن است، می تواند صحیح و دقیق بودن سؤالات یا فرضیه های تحقیق را مشخص کند و نیاز به پروژه تحقیقاتی پیشنهادی را نشان دهد. به همین دلیل، بخش تاریخچه در یک پروپوزال و حتی در خود تحقیق، باید یک نمای کلی، واضح و مختصر از ادبیات موجود و نحوه ارتباط آن با موضوع تحقیق پیشنهادی را ارائه دهد.
حجت الاسلام غلامی با تاکید بر اینکه یک محقق در تحقیق خود، باید قادر باشد جایگاه نظریه‌اش را در پازل یا پازل های نظریه‌ها روشن کند، گفت: نگاه‌های محدود و بعضاً انحصارگرایانه به نظریات علمی که به معنای نادیده‌گرفتن خط نظریات متفاوت با نظریه های مورد علاقه، یا موید دیدگاه محقق است، یک تحقیق را از اصالت و به تبع آن، از اثربخشی لازم خارج می کند. آنچه مسلم است، از پژوهشگر انتظار می رود تا در تحقیق خود قادر باشد ضمن التفات به نظریات متفاوت یا مغایر با دیدگاه خود، به پرسش هایی طرح شده درباره تمایزات نظریه خود با نظریه‌های متفاوت، پاسخ دهد.
رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی در تشریح دلایل اهمیت تاریخ علم گفت: اول بررسی های ژرف تاریخ علم، به درک ماهیت علم، تمایز علم از شبه علم، به فهم مکانیزم دانش و همچنین کارکردهای عینی آن کمک می کند. دوم مطالعه تاریخ علم، درک فرآیند نظریه‌پردازی‌ها و نوآوری‌های علمی به این‌معنا که تسلط بر تاریخ علم، چشم اندازی قانع کننده از روند شکل گیری نظریات و نوآوری‌های علمی که از آن به اکتشافات علمی نیز می توان تعبیر کرد، ارائه می دهد. به بیان دیگر، وارسی تاریخی فرایند یا فرایندهای نظریه پردازی و نوآوری، محققان را قادر می سازد تا درک کنند که آیا میان نظریه‌ها پیوستگی معناداری وجود دارد یا میان آنها گسست دیده می‌شود.
وی در بیان دلیل سوم افزود: مطالعه تاریخ علم می تواند به طور منحصر به فردی درکی از فرآیندهای گسترده تر و متنوع تر علم ارائه دهد و پیچیدگی های چگونگی تغییر علم را برای محققان مشخص کند. چهارم اینکه درس‌آموزی از شکست ها؛ یعنی واکاوی های تاریخی، شکست ها و ناکامی‌ها و علل و عوامل مستقیم و غیر مستقیم آن را همراه با جزئیات به پژوهشگران می آموزد. در حقیقت، در شکست ها نیز درس های بزرگی نهفته است بطوریکه حتی برخی پیروزی ها در گرو درک عمیق علل و عوامل شکست‌ها حاصل می‌شود.
حجت الاسلام غلامی در ادامه به ذکر دلیل پنجم پرداخت و افزود: قرار دادن اکتشافات علمی در زمینه؛ به این معنا که موشکافی‌های تاریخی، درک اکتشافات و پیشرفت های علمی در بستر رویدادهای تاریخی گوناگون را میسر می کند. چیزی که نه فقط در فهم حاصل تحقیق بلکه در رمزگشایی از نتایج تحقیق بسیار حیاتی است و حتی برای کارهای تحقیقی جدید، الهام بخش است.
وی ادامه داد: دلیل ششم در اهمیت تاریخ علم آن است که مراجعات تاریخی می تواند به پژوهشگران کمک کند تا تصورات غلط و البته رایج درباره موضوعات علمی را پاک کنند. به بیان دیگر، واقعیت های تاریخی با سطح روایی بالا، می تواند به درک محقق از علم کمک کنند و از علم در دو ساحت علم و عمل، اسطوره زدایی یا ایدئولوژی زدایی کند. دلیل هفتم نیز درک تاثیر علم بر جامعه است، یعنی تاریخ علم از این جهت خیلی مهم است که نه تنها نقشه ای برای ارتباط مسیرهای فعلی تحقیق علمی با گذشته ارائه می دهد بلکه زمینه ای را برای درک تأثیر علم بر جامعه فراهم می‌کند.
رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره بین المللی فارابی با اشاره به هشتمین دلیل اهمیت تاریخ علم گفت: وارسی های تاریخی اگر مبتنی بر روندپژوهی باشد، فرصت گمانه‌زنی در باب چشم انداز اکتشافات جدید علمی یا آثار اجتماعی آنها در آینده را ارائه می دهد. نهم انکه اشراف بر تاریخ علم پژوهشگران را مستعد ورود به میدان تفکر انتقادی می‌کند. منتقدی که تاریخ علم آشنایی ندارد، همچون یک سرباز بدون سلاح است که با کوچک ترین هجمه یا دفاعی از طرف مقابل نابود یا تسلیم می‌شود.
وی دهمین دلیل را آشنایی با نظریه های نقد شده و باطل شده عنوان کرد و افزود: به این معنا که در طول تاریخ، نظریه‌های فراوانی هستند که نقد یا ابطال شده اند و تنها با مراجعه عمیق به تاریخ علم است که می توان نظریات باطل شده را از نظریات تثبیت شده تشخیص داد و بر روی نظریه‌های باطل بنایی را نساخت.
حجت الاسلام غلامی تصریح کرد: یازدهمین و آخرین دلیل آنکه تاریخ علم می تواند واقعیت رشد و تکامل علم را روشن کند. به بیان دیگر، ژرف اندیشی ها در تاریخ علم در کنار به تصویر کشیدن حرکت خطی علم، اختلافات و تناقضات علمی را هم نشان می دهد و به ما می گوید که همه چیز آنطور که تصور می‌شود، یکدست و هماهنگ نیست.
رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی به نهضت دایره المعارف نویسی در غرب و نقش دایره المعارف ها در بسط و نظم دهی به تاریخ علم اشاره کرد و گفت: جریان دایره المعارف نویسی در اروپا و آمریکا با هدف جمع آوری، طبقه بندی و گزارش دهی بسیار حرفه‌ای و دقیق آخرین اندیشه‌ها و یا آخرین دستاوردهای علمی که به نقطه تراکم رسیده بود به راه افتاد. در واقع، دایره المعارف ها این امکان را فراهم کردند که حرکت علمی در جهان ضمن نقد و پشتیبانی همدیگر، حرکت رو به جلویی را در پیش گیرند.
وی اضافه کرد: اوج آن در تاریخ و چه امروز، همواره نقش مهمی در توسعه علم ایفا کرده‌اند. بر خلاف برخی تصورات اولیه، اهمیت دایره المعارف ها فقط به جهت آنکه منابعی برای یادگیری هستند نبوده و نیست. یکی از فوائد بسیار مهم دایره المعارف‌ها، ثبت تغییرات علم و فناوری است. به ویژه دایره المعارف های قدیمی‌تر، منبع مفیدی از اطلاعات تاریخی به ویژه برای ثبت تغییرات علم و فناوری هستند. در واقع، آراء و جهان‌نگری یک نسل خاص را می توان در دایره المعارف نویسی آن زمان مشاهده کرد.
حجت الاسلام غلامی افزود: فایده دیگر دایره المعارف ها، نقش منحصربفرد دیگری است که در ارائه فهرست‌هایی بزرگ و دقیق از اتصالات قلمداد بر عهده دارند. این فهرست‌ها، روابط منطقی بین موضوعات را به دقت نشان دهند که تأثیر به‌سزایی در رشد و تکامل علم دارد.
وی میان تاریخ علم و علم سنجی رابطه معناداری را درنظر گرفت و گفت:در واقع، نه فقط علم سنجی در مواردی، تجسم‌بخش تاریخ علم است، بلکه علم سنجی می تواند به مدد تاریخ علم، در شناسایی تأثیرگذارترین نظریه‌ها و حتی اثرگذارترین مقالات، نویسندگان و مجلات در یک زمینه خاص به ما کمک کند. علاوه بر این، علم‌سنجی می تواند با تکیه بر تاریخ علم، در ارزیابی روند تأثیر تحقیق در جامعه و شناسایی نقاط عطف و تحول آفرین در یک زمینه خاص، به ما کمک کند.
رئیس پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی با تاکید بر اینکه با اهمیتی که برای تاریخ علم می توان قائل شد، جا دارد تاریخ علم در آموزش عالی جدی تر گرفته شود، گفت: در گذشته استادان ما به تاریخ علم بیشتر حساسیت داشتند اما امروز این حساسیت کمتر مشاهده می شود. همچنین در پژوهش نیز در تاریخ علم با عقب ماندگی های جدی روبرو هستیم. یعنی در بعضی رشته ها، خلأها و کاستی های متنابهی در بعضی رشته ها دیده می شود. از طرف دیگر، در طراحی پژوهش تاریخ علم باید خودش را نشان دهد؛ در گذشته، دقت نظر به اشراف محقق بر روی تاریخ داشت بیشتر بود اما الآن احساس می شود، موضوع تاریخ علم در طراحی پژوهش بعضاً تزئینی و تشریفاتی شده است.
وی در پایان با اشاره به اینکه یکی از لوازم موفقیت داورها، به اشراف داوران به تاریخ علم برمی گردد، گفت: داور اگر به تاریخ مسلط باشد، داوری‌اش به مراتب کیفی تر از داوری است که به تاریخ علم اشراف ندارد. همین موضوع در علم سنجی هم مطرح است. یعنی کامیابی در علم سنجی به ویژه در علوم انسانی، تا حد زیادی در گرو پیوند علم سنجی با تاریخ علم است.
نظر شما