یلدا، تجربه شیرین شبی متفاوت از ۳۶۵ شب سال

خبرگزاری شبستان-خراسان شمالی؛ فاطمه مقدسی

کوتاه‌ترین روز سال، آخرین روز پائیز و بلندترین شب سال نیز اولین شب زمستان است و پس از این شب، روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و خورشید در آسمان بیشتر می‌پاید، به همین جهت آن شب را شب یلدا یا شب تولد خورشید نامیدند. یلدا را می‌توان جشن و گردهمایی خانوادگی دانست. در شب یلدا، خویشاوندان نزدیک، در خانه بزرگ خانواده گرد هم می‌آیند و در سرمای آغازین زمستان، دور کرسی می‌نشینند و تا نیمه‌شب، میوه و آجیل می‌خورند و به فال حافظ گوش می‌سپارند و شاهنامه می‌خوانند.

یلدا یکی از مهم ترین شب های ایران باستان

آری یکی از مهم‌ترین شب‌های ایران باستان شب یلدا می‌باشد که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است. جشن‌ها و شب نشینی هایی که در این شب توسط مردم منطقه برگزار می‌شود یک سنت دیرینه بوده که تا به امروز نیز نه تنها از ارزش آن چیزی کم نشده بلکه جایگاه بسیار ویژه ای در نزد ایرانیان پیدا کرده است.

اعضای خانواده‌ها در این شب مهم گرد هم آمده و افراد مسن خانواده شروع به تعریف کردن قصه‌های کهن می‌کنند و از میوه‌ها، آجیل و شیرینی‌های مختلفی جهت پذیرایی استفاده می‌کنند. شبی که برای تمام مردم از کوچک و بزرگ، پیر و جوان و زن و مرد خاطرات فراوانی را زنده می‌کند، شبی که با نامگذاری به عنوان یلدا فرصتی ایجاد کرده‌ایم که دور هم بنشینیم، حافظ بخوانیم و خوش بگذرانیم.

آجیل شب یلدا

آجیل مخصوص و همه میوه‌های شب یلدا، جنبه نمادین دارند. بیشتر این میوه‌ها پُردانه هستند (نمادی از برکت‌خیزی و باروری) و سرخ‌رنگ (نمایندگان خورشید) مانند هندوانه، انار و چغندر پخته یا لبو. آجیل شب یلدا، از گذشته‌ها شامل گندم، نخود برشته، شاهدانه، تخمه هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، گردو، کشمش و مویز، انجیر و توت خشک، برنجک و... بوده ولی امروزه متأسفانه آجیل‌های مرسوم، بسیار شور هستند. مویز، توت و انجیر خشک را دریابید. 

میوه شب یلدا و فلسفه خوردن آن

انار اصلی ترین میوه شب یلدا می‌باشد، چرا که گذشتگان آن را مایه برکت و باروری می‌دانستند و این تفسیر را بخاطر دانه‌های زیاد آن مطرح کردند و همچنین رنگ قرمزی که دارد نماد خورشید و شادی است.

در منابع طب سنتی ایران از میوه انار به نام رمّان یاد شده است و در قرآن کریم نیز از آن به عنوان یکی از میوه‌های بهشتی در کنار انگور، زیتون و خرما یاد شده است و بهترین نوع آن بستانی (نوع کشت شده) شیرین رسیده دارای دانه‌های بزرگ و شاداب است.

یکی دیگر از میوه‌های شب یلدا هندوانه است که هندوانه هم همانند انار یکی از خاص ترین میوه‌های شب یلدا است و رنگ سرخش یادآور حرارت و گرمای تابستان و همچنین نماد خورشید می‌باشد.

شاهنامه خوانی توسط بزرگان فامیل، تمام اعضای خانواده علاقه مند پای خواندن شاهنامه

در این میان، شاهنامه‌خوانی از آئین‌های کهنی است که در این شب، همه را به شوق می‌آورد و بزرگان با خواندن حماسه‌ها برای جوانان به آنها می‌آموختند که در بر سختی‌ها پیروز شوند و همواره امید داشته باشند. این دورهمی بزرگ که کم نظیر است، با پیام مسن‌ترین فرد خانواده آغاز شده و بعد از آن حافظ خوانی، بیان خاطرات بزرگان، بیان اهمیت شب یلدا و اجرای موسیقی(سنتور، دوتار، قشمه) نیز انجام می‌شود.

«خنچه برون» آیین سنتی و دیرینه مردمان دیار فرهنگ ها

خانواده داماد که در شب یلدا سینی‌هایی را خنچه بندی می‌کنند و انواع خوراکی‌های مرسوم در شب چله را در آن می‌چینند و به خانه عروس می‌برند که این سینی‌ها حاوی انار، هندوانه و سایر میوه‌های یلدایی، شیرینی و آجیل‌های شب یلدا و هدایایی شامل لباس‌های زمستانه برای عروس است.

کارشناس میراث ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی گفت: یکی از آیین های ویژه منطقه در قومیت کرمانج ها«چله برون، خنچه برون و شب چلگی) است، این آیین زیبا، یه یاد ماندنی و فراموش نشدنی از قدیم الایام بین مردم منطقه مرسوم بوده است.

علی حسین پناه در گفت و گو با خبرنگار شبستان اظهارکرد: در این آداب و رسوم، خانواده داماد نامزد از چند روز قبل از شب یلدا برای عروسی که در دوران نامزدی است تحفه هایی(هدایا) را می برند که با آداب خاصی همراه است و اجرا می شود.

وی گفت: با توجه به اینکه عدد هفت مقدس است و هفت زمین و آسمان و خیلی موارد دیگر با این عدد مقدس انجام می شود، هفت نفر سینی یا به اصطلاح مجمع هایی بزرگ که طبق مانند است با پارچه قرمز خریداری و پهن شده دوکله قند، لباس، طلا، انواع میوه های متنوع فصل و شیرینی ها به صورت غنچه ای تزیین می شد و به سر گذاشته و به سمت خانه عروس حرکت می کردند.

حسین پناه افزود: بین راه خنچه برون همراه با قشمه و دایره، موسیقی محلی، دهل و سرنا همراه بود، زنان با لباس ها وشال و روسری هایی مخصوص کرمانجی شادی کنان سینی ها را حمل می کنند و مادر عروس ایستاده کنار درب ضمن عرض تبریک و خوش آمدگویی فضا را معطر به عطر و بوی خوش اسپند می کند و دور سر افرادی که هدایا را حمل کردند می گرداند.

کارشناس میراث ناملموس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی گفت: پس از آن مادر عروس به افرادی که طبق ها را حمل کردند دستمال ابریشمی یا جوراب هدیه می داد، این مراسم فضای شاد و مفرحی بود که گاها در این دید و بازدیدها اتفاق میمون و خوشایندی از جمله خواستگاری برای فررد جدید انجام می شد.

حسین پناه بیان کرد: خانواده داماد این شب را خانه عروس می ماندند و روز بعد خانواده عروس، در سینی هایی که روز قبل پر از هدایا بوده برای خانواده داماد، پارچه و سایر وسایل می گذاشتند.

فلسفه مهم چله برون برای عروس در دوران نامزدی

وی گفت: در قدیم رسم بر این بود دختری که نامزد می شد خانواده داماد آن را جزوی از اعضای خانواده خود محسوب می کردند، آنان بر این گمان و بارو داشتند که دختر روزی اش دست ما است و برای زمستان آن باید آذوقه و لباس تهیه کرد که بنا بر همین رسم برای فصل زمستان پوشاک و سایر نیازمندی های دختر را تامین می کردند.

حسین پناه افزود: خانواده داماد با اهدای هدایا برای عروسی که نامزد بود، قصد آماده کردن او برای شروعی زندگی جدید در خانواده داماد را داشتند.

به گفته وی آیین چله برون در روستاها با تحویل یک راس گوسفند، روغن، پارچه، نقل و شیرینی همراه بود که در راس آن اهدی گوسفند به عنوان گوشت حلال انجام می شد.

فعال فرهنگی و پژوهشگر فرهنگ عامه در خراسان شمالی گفت: با فرارسیدن شب چله، هر چند برخی کهن آیین های این مردم با روی آوری به زندگی شهری به فراموشی سپرده است ولی هنوز هم در برخی روستاها و به ویژه در بین کُردهای خراسان رایج است.

اسماعیل حسین پور اظهار کرد: در شب چله، معمولا اعضای خانواده برای پاسداشت حرمت بزرگان، مهمان پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها می شوند، مادر بزرگ علاوه بر شام، با گردو، کشمش، برگ زردآلو و گلابی خشک شده، سنجد، تخمه آفتابگردان، گندم برشته شد(بژیرک)، تلخان(ترکیب شیره انگور و آرد گندم برشته)، هندوانه، گوشت نمک سود، انار و سیب درختی از حاضران پذیرایی می کند.

وی بیان کرد: در این جمع های خانوادگی، پس از صرف شام، پدربزرگ و مادر بزرگ ها که معمولا از ذوق و قریحه شعری و خوانندگی برخوردارند، علاوه بر قصه گویی برای نوه ها، به صورت مناظره و بیشتر بدون هر ابزار موسیقی، ترانه های سه مصراعی(سه خشتی) را آوازه خوانی می کنند و بوده، که معمولا توسط هنرمندان محلی که "بخشی" نامیده می شوند صورت می گرفته است.

حسین پور افزود: یکی از آیین های این شب به ویژه در بین اقوام کُرد خراسان، شب چلگی بردن توسط خانواده داماد، برای نوعروسانی است که دوران نامزدی را سپری می کنند.

وی عنوان کرد: در یک شب مانده به شب چله یا همزمان با شب چله، اعضای خانواده و زنان نزدیک به خانواده داماد در حالی که لباس کرمانجی بر تن دارند، خوانچه(مجمع) هایی را بر سر می گذارند در حالی که این خوانچه ها با پارچه های قرمز پوشانده شده است که درون خوانچه ها، فطیر، کله قند، روغن زرد، برنج و لباس و هدایایی برای عروس است راهی خانه عروس می شوند.

حسین پور خاطرنشان کرد: بردن این هدایا اغلب با نوازندگی هنرمندان محلی که شامل قوشمه و دایره یا دهل و سرنا و یا حتی دوتار و ترانه خوانی همراه است و پس از رسیدن به نزدیک خانۀ عروس، اهالی خانه با دود کردن اسفند به پیشواز مهمانان می آیند و شب را مهمان خانوده عروس هستند.

مردم استان خراسان شمالی از اقوام کرمانج، فارس (تات)، ترک و ترکمن و اقلیت های قومی گوناگون دیگر تشکیل شده و این استان کانون وحدت قومیت ها و مذاهب مختلف است.