به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، مضامین و روایت های مرتبط با عاشورا بخش مهمی از هنر مذهبی ایران است که در چند صد سال اخیر توسط گروه بزرگی از هنرمندان در عرصه های مختلف به شکوفایی رسیده است. بهترین نمونه های این آثار را می توان در پرده های موسوم به قهوه خانه دید که تقریبا از دوره قاجار و دوران فتحعلی شاه نمونه های عالی از آن باقی مانده که نشاندهنده آن است که هنرمندان این عرصه با علاقه خاص و ارادتی که نسبت به این رویداد ایرانی اسلامی دارند، سعی کردند تا تصاویری خیال انگیز را از رویداد عاشورا ثبت و ضبط کرده و نمونه های آن را در قالب پرده های بزرگ نقاشی از خود به جای بگذارند، درباره ویژگی های هنر عاشورایی و پرده های نقاشی قهوه خانه ای با «کیانوش معتقدی»، نویسنده و پژوهشگر هنر اسلامی به گفتگو نشسته ایم که در زیر می آید:
هنر عاشورایی بخشی از هنرهای اسلامی است این هنر چه ویژگی هایی دارد؟
مضامین و روایت های مرتبط با عاشورا بخش مهمی از هنر مذهبی ایران است که در چند صد سال اخیر توسط گروه بزرگی از هنرمندان در عرصه های مختلف به شکوفایی رسیده است. بهترین نمونه های این آثار را می توان در پرده های موسوم به قهوه خانه دید که تقریبا از دوره قاجار و دوران فتحعلی شاه نمونه های عالی از آن باقی مانده که نشان دهنده آن است که هنرمندان این عرصه با علاقه خاص و ارادتی که نسبت به این رویداد ایرانی اسلامی دارند، سعی کردند تا تصاویری خیال انگیز را از رویداد عاشورا ثبت و ضبط کرده و نمونه های آن را در قالب پرده های بزرگ نقاشی از خود به جای بگذارند. ویژگی اصلی پرده خوانی قهوه خانه ای به ویژه در دوران قاجار سادگی نوع روایت، شیوه ترکیب بندی و سبک نقاشی آنها است که عموما از آن الگوهای سلطنتی و قالب های مرسوم نقاشی ایرانی پیروی نمی کند و یک مکانیسم و رویکرد تازه ای را به ما نشان می دهد. در واقع در این دوره هنرمندانی خارج از الگوهای درباری نقاشی هایی را می کشند که موضوع و مضمون عاشورایی داره و این نقاشان اصولا مکتب دیده و هنرمندان شناخته شده ای نیستند. این هنر در واقع در بیرون از دربار و در جامعه ایران رشد می کند، هم نقاشان، هم سفارش دهندگان و هم مخاطبان آنها مردم هستند؛ از این جهت خیلی حائز اهمیت است به این دلیل که ما با یک جریان و گفتمان تازه ای در عرصه هنر ایران مواجه هستیم. هنر ایران بیش از هزار سال هنر درباری و سلطنتی بوده و مضامین و ساختارهای آن مرتبط با دربار بوده است و برای اولین بار است که موضوعات تازه ای بخصوص موضوعات مذهبی وارد نقاشی ایران می شوند و از این جهت نقاشی های قهوه خانه ای جایگاه ویژه ای در مطالعات هنر ایرانی حداقل در ۲۰۰ سال اخیر دارند.
پرده های نقاشی های قهوه خانه نمونه ای از هنر عاشورایی عصر قاجار بشمار می روند، این هنر مردمی چگونه از باورهای اعتقادی مردم به جامعه راه پیدا کرد؟
عمده ترین مسئله در این نوع نقاشی ها مسئله روایت است و این نکته مهمی است چرا که بیشتر نقاشی های غیر مذهبی ما در دوره قاجار دارای یک روایت خطی یا بازنمایی از یک تصویر یا پرتره شاهی بودند ولی در دوران قاجار ما با روایت های مختلف مواجه می شویم. در واقع در یک پرده نقاشی چند روایت همزمان عنوان می شود که این مسئله یک ویژگی تازه برای نقاشی ایرانی است، ضمن اینکه ترکیب بندی های تازه و همین طور پرسپکتیو مقامی یک نوع مکانیزم جدیدی را در نقاشی ایرانی پیش روی ما می گذارند.
روند تهیه و تولید این پرده ها از همان آغاز برای ارایه در محله ها و شهرها بوده است. این پرده ها توسط افرادی نقاشی می شدند و توسط گروه دیگری به عنوان نقال یا پرده خوان در کوی و برزن ها و شهرهای مختلف روایت می شدند. این ساختار تا دوران قاجار ادامه داشت تا جایی که بعدها این پرده ها در یک قالب جدید به تابلو تبدیل می شوند و در فضای قهوه خانه ها نصب می شوند. این امر از دوران پهلوی قابل بررسی است که کارکرد معنایی تازه ای پیدا کردند. در واقع ما با گروهی از پرده های عاشورایی مواجه هستیم که در کوی و برزن توسط نقالان خوانده شده و بعدا در داخل قهوه خانه ها نصب می شوند و یک شکل آتلیه ای و نگرش تازه ای درباره آنها به وجود می آید. وارد شدن این پرده ها در داخل قهوه خانه ها به آنها یک اسم تازه ای به نام نقاشی قهوه خانه ای می دهد. پس از آن یعنی بعد از دوران قاجار این نقاشان بیشتر در خدمت قهوه خانه ها و رستوران های سنتی قرار می گیرند و به سفارش آنها این نقاشی ها کشیده می شوند. این الگوها تکرار شونده بوده و هنرمندان سعی در بازتولید آنها می کنند. در این میان هنرمندان شاخصی همچون «حسین قوللر آغاسی»، مدبر و دیگران سعی می کنند این تکرارها در ابعاد و اشکال مختلف به سفارش صاحبان قهوه خانه ها نقاشی می کنند. پس از مدتی بخشی از این تابلوها به تکایا و فضاهای معنوی باز می گردد و تا به امروز به حیات خویش ادامه داده است.
پرده های نقاشی قهوه خانه ای امروز چه تفاوتی با پرده های دوران قاجار دارند؟ آیا به سلیقه مخاطب امروز هم توجه دارند؟
آنچه که سلیقه نقاشی قهوه خانه ای هنرمندان این عرصه است در آغاز دوره پهلوی تا دهه های ۴۰ و ۵۰ یک شکل تکامل یافته ای از سنت قاجاری است و اضافه شدن عناصر تزیینی جدیدی که در دهه های ۳۰ و ۴۰ به آن اضافه می شوند. پس از هنرمندان و به طور کلی ژانر نقاشی قهوه خانه ای به فراموشی سپرده می شود تا جایی که کمتر کسی سراغ آن را می گیرد اما به ذوق و سلیقه و تلاش هنرمندان نوگرایی همچون «مارکو گریگوریان» و «سرژ آواکیان» که با وجود ارمنی بودن علاقه مند این بخش از هنر ایران بودند، مجددا این هنرمندان شناخته شده به آنها سفارش داده می شود، آثارشان گردآوری می شود و آرام آرام نهضت جدیدی برای بازتولید نقاشی قهوه خانه ای از دهه ۵۰ در ایران به وجود می آید که خوشبختنه تا به امروز نیز ادامه پیدا کرده است. هرچند کیفیت نقاشی قهوه خانه ای در دهه های ۴۰ و ۵۰ کیفیت بالاتری از آثار امروزی دارد چرا که آنها نسبت نزدیک تری با آن سنت داشتند و سلیقه و ترکیب بندی و شیوه روایت هنرمندان قهوه خانه ای در پیش از انقلاب اصیل تر بوده است. در دوران معاصر ذوق و سلیقه تازه ای تری وارد شده که سبب شده اندکی از شیوه کهن فراموش شود ولی نمونه های جدید نیز آرام آرام در جامعه امروز پذیرفته می شود و ما باید با سلیقه امروز آنها را سنجیده و مورد توجه قرار دهیم.
آیا هنر عاشورایی امروز هم همین مختصات را دارد یا طی زمان دچار دگردیسی شده است؟
آنچه که امروز به عنوان هنر نقاشی قهوه خانه ای و هنرهای مرتبط با عاشورا می شناسیم، ترکیب تازه ای از دستاوردهای گرافیکی، سلیقه و کمپوزیسوم معاصر است که این امر سبب می شود تا بسیاری از ویژگی های بصری قدیم جایی برای تکرار نداشته باشند اما هنرمندان و بخصوص گرافیست هایی هستند که سعی می کنند زبان معاصری را به این حوزه وارد کنند. ما نیازمند زمان هستیم تا ببینیم چقدر این سلیقه می تواند موثر باشد اما آنچه که مسلم است بازگشت به نمونه های اصیل دوران قاجار و حتی دهه های ۴۰ و ۵ هنوز اصلی ترین مجرا برای شناختن این حوزه خاص از نقاشی عامیانه و مذهبی ایران برای هنرمندان و پژوهشگران استفاده می شود، حتی هنرمندان معاصر هم چاره ای جز مطالعه کارهای قدیمی را ندارند.
قدیمی ترین پرده عاشورایی به چه زمانی برمی گردد؟
قدیمی ترین نمونه پرده های عاشورایی که ما با تاریخ و امضا سراغ داریم به آغاز دوران فتحعلی شاه برمی گردد. یکی از این پرده ها در گنجینه کاخ گلستان نگهداری می شود و پرده دیگری از این دوران در موزه های بنیاد مستضعفان نگهداری می شود. این دو نمونه، نمونه های قدیمی از اولین پرده های قهوه خانه ای و عاشورایی هستند که دارای امضا و تاریخ هستند و پیش از آن دوره چنین نمونه ای نداریم هرچند با توجه به آغاز دوران صفوی و آمدن شیعیان به ایران ما با این ژانر هنری مواجه می شویم. قدیمی ترین شمایل نگاری ها در بقاع متبرکه و امامزادگان به عنوان نقاشی دیواری روی گچ هستند، کم کم آنها روی بوم و پارچه های کرباس می آیند و از دوران فتحعلی شاه ما عملا با پرده های عاشورایی مواجه می شویم که کیفیت نقاشی قابل توجه ای دارند.
نظر شما