خبرگزاری شبستان، دین و اندیشه-نازلی مروت: نسخ قرآن‌های خطی و جزوه‌های قرآنی کتابت شده که از قرن یکم تا قرن ۱۳ هجری قمری به نام امام رضا(ع) وقف و اهدا شده، تعدادشان به ۲۲ هزار نسخه رسیده است. قدیمی‌ترین قرآن خطی وقف‌شده موجود در این گنجینه به خط کوفی و مربوط به نیمه دوم قرن اول هجری قمری است، همچنین قدیمی‌ترین قرآن تاریخ‌دار موجود در این گنجینه که به خط کوفی کتابت شده مربوط به سال ۴۰ هجری قمری است. در این گزارش به مرور قرآن‌های وقف شده به بارگاه مطهر امام مهربانی‌ها می‌پردازیم.
جزوه قرآنی عثمان بن حسین ورّاق
یکی از شاهکارهای هنر خوشنویسی و تذهیب دوره سلجوقی، جزوات قرآنی است که توسط عثمان بن حسین وراق غزنوی در سال‌های ۴۶۲ تا ۴۶۶ هجری قمری کتابت و تذهیب شده است. تنها اثر رقم‌دار این هنرمند سی جزء کامل قرآن نفیسی است که در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این اثر در سال ۶۱۴ ق/ ۵۹۶ ش توسط علی بن ابی‌الفضل بنعلی الحاجی البصرانی به ساحت مقدس رضوی اهدا شده است.
اهمیت این مصحف افزون بر کیفیت عالی خط کوفی و تذهیب آن، در این است که کاتب در پایان اجزا رقم خویش را به خط ثلث ممتاز نوشته و این نشان از نخستین کاربردهای خطوط اصول در کتابت قرآن دارد.
کهن‌ترین قرآن وقفی تاریخ‌دار
کهن‌ترین قرآن تاریخ‌دار حرم رضوی را کشواد بن املاس، در سال ۳۱۷ش/۳۲۷ق، وقف حرم رضوی کرده است. به عبارت دیگر، قدمت قدیمی‌ترین قرآن وقف شده به حرم رضوی را باید ۱۰۸۳ سال بدانیم.
کشواد، واقف این قرآن احتمالاً از شاعران مداح اهل‌بیت (ع) بوده است. این نکته را ابن‌شهرآشوب در کتاب «معالم العلماء» ذکر کرده است. قرآن وقفی کشواد، از نظر داشتن تاریخ، سومین قرآن قدیمی نوشته شده روی کاغذ در جهان محسوب می‌شود و تنها قرآن قرن چهارم هجری است که مشخصات دقیق آن را در حاشیه‌اش نوشته‌اند. برخی احتمال می‌دهند کاتب این نسخه نفیس، خود کشواد بن املاس باشد.
قرآن ابوالبرکات
ابوالبرکات علی بن الحسین الحسینی یکی از عالمان و ادیبان مهم شیعه در قرن چهارم و ربع اول قرن پنجم هجری در خراسان بوده است. جست‌وجو در منابع تاریخی نشان می‌دهد که وی شیعه امامی اثنی عشری، از عالمان و ادیبان خراسان و ساکن نیشابور بوده است.
افزون بر ذکر نام و اشعارش در آثار ابومنصور ثعالبی متوفای ۴۲۹ ق، و ذکر نامش در شمار شاگردان و راویان شیخ صدوق م ۳۸۱ ق، اجزای مختلف یک قرآن ۳۰پاره در میان موقوفات حرم رضوی در مشهد به کتابت و وقف وی، وجود دارد که در ماه رمضان سال ۴۲۱ هجری، به حرم رضوی در مشهد مقدس وقف کرده است.
قرآن وقفی ابوالقاسم سیمجور
قرآن نفیس دیگری که در گنجینه موقوفات آستان‌قدس رضوی وجود دارد، قرآن وقفی ابوالقاسم سیمجور است؛ قرآنی که حدوداً در سال ۳۷۱ش/۳۸۳ق، روی ۵۰ برگ از پوست آهو کتابت شده و تذهیبی بسیار زیبا با قلم‌گیری قهوه‌ای دارد. ابوالقاسم سیمجور، سپهسالار نوح بن منصور سامانی و امیر منطقه قُهستان در جنوب خراسان بود و خط قرآن وقفی وی، یکی از قدیمی‌ترین سندهای مربوط به خط کوفی خراسانی محسوب می‌شود.
از دوره غزنوی هم، قرآن‌های نفیسی به عنوان قرآن وقفی در حرم رضوی وجود دارد که از میان آن می‌توان به قرآن وقفی ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر که صاحب‌دیوان یا همان مسئول امور اداری خراسان در دوره محمود و مسعود غزنوی بود اشاره داشت که در سال ۳۹۳ هجری قمری وقف آستان مطهر رضوی شده است.
قرآن منسوب به خط امام علی (ع)
قدیمی‌ترین قرآن‌های موجود در گنجینه مخطوطات حرم مطهر به زمان ائمه‌اطهار (ع) باز می‌گردد. این نسخه‌ها که ۶ عدد هستند از نفیس‌ترین قرآن‌های موجود هستند. یکی از مهم‌ترین مصاحف و کهن‌ترین قرآن‌های خطی بسیار ارزشمند جهان متعلق به دوران نخستین اسلامی است که در گنجینه نسخ خطی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این قرآن به شماره اموالی ۱، منسوب به حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) به خط کوفی است که در سال ۱۰۰۹ هجری توسط شاه عباس صفوی وقف حرم مطهر امام رضا (ع) گردیده و وقف نامه آن توسط شیخ بهاءالدین محمد(شیخ بهایی) در پشت برگ اول نسخه کتابت شده است.
قرآن منسوب به امام حسن(ع)
این اثر نفیس در سال ۱۰۰۸ هجری قمری به دست شاه عباس اول صفوی وقف آستان مقدس امام رضا (ع) شده است. در صفحه نخست این قرآن وقف‌نامۀ شاه عباس اول صفوی به خط و امضای شیخ بهایی به چشم می‌خورد و در صفحۀ آخر، ترقیمۀ «کتبه حسن بن علی ابن ابیطالب فی سنة احدی اربعین» قابل مشاهده است.
در وقف‌نامه این قرآن نیز چنین آمده است: «این جزء قرآن مجید را که به خط شریف حضرت امام همام سبط الرسول و قرّه عین الوصی و البتول ابی محمد الحسن علیه الصلوه والسّلم است، وقف نمود بر روضة منورة مطهرة سدره مرتبة رضیّه رضویّه علی صاحبها الف الف سلام و تحیّه، پادشاه اسلام پناه ظل‌الله خاک آستانة خیر البشر مروّج مذهب حق ائمة اثنی عشر، غلام باخلاص امیرالمؤمنین حیدر ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصّفوی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه و سلطانه و افاض علی العالمین برّه و عدله و احسانه بحق محمد و آله الطاهرین آمین رب العالمین، حررّه الداعی بهاءالدین محمد العاملی.»
دستخط منسوب به امام حسین (ع)
یکی از آثار بسیار نفیس گنجینه رضوی قرآن منسوب به دستخط مبارک امام حسین (ع) است. این قرآن شریف به شماره ۱۴ در گنجینه رضوی نگهداری می‌شود که به خط کوفی بوده و بر روی پوست در صفحات ۷ سطری کتابت شده است.
این قرآن شامل جزء ۱۶ و از آیه ۷۵ سوره کهف، ۱۳۵ سوره طه می‌باشد. کتابت این قرآن دارای سادگی حروف با مرکب مشکی بوده که بعضی از صفحات دارای تذهیب می‌باشد. کشیدن حروف تکرارشونده در یک آیه و ترسیم موازی آن در سطور یک صفحه از ویژگی‌های کتابت این نسخه است. فاصله میان حروف تقریباً مساوی است. حروف (ب، ت) انتهای کلمات به‌صورت کشیده می‌باشند، دوایر حروف (ف، ق) نسبتاً بزرگ و برجسته، حروف مثل (د، ک، ذ) تا جایی که نویسنده فضا در اختیار دارد، کشیده کتابت شده است، صحت هندسی و تساوی دوایر چشم‌های (م، و، ه، ص، ض، ط، ظ) قابل تحسین است. کتابت حرف (الف) از نظم خاصی برخوردار بوده و این حرف دارای زایده افقی در کنار حالت عمودی در سمت راست است، حرف (و) به جای کشیدگی در انتها و به سمت پایین بودن به صورت متمایل به جلو کتابت شده است.
قرآن با دستخط منسوب به امام موسی کاظم(ع)
یکی از کهن‌ترین و نفیس‌ترین مصاحف خطی این گنجینه، قرآن شماره دو می‌باشد. این قرآن منسوب به دستخط امام موسی کاظم(ع) بوده و در سال ۱۰۰۹ هجری قمری توسط شاه عباس صفوی به حرم مطهر امام رضا(ع) وقف شده است. این قرآن بسیار نفیس در قطع بیاضی و به خط کوفی مشکی مایل به قهوه‌ای شش سطری در ۸۳ برگ بر روی پوست کتابت شده است. ابعاد نسخه ۲۸×۱۷/۵ سانتی‌متر است.
قرآن منسوب به خط امام رضا (ع)
قرآن منسوب به دستخط امام رضا (ع) نیز در ۲۷ ورق، به خط کوفی ۱۶ سطری بر روی کاغذ پوستی آهاری در قطع بیاضی کتابت و با جلد تیماج قهوه‌ای روشن عنابی ضربی و نوساز گردآوری شده است. این جزوه قرآنی شریف، شامل سوره‌های نور، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، مؤمن، فصلت، جاثیه، احقاف، واقعه و حدید است.
قرآن بایسنغری
یکی از قرآن‌های بسیار نفیس موجود در گنجینه رضوی، قرآن بایسنغری است.
اوراق بازمانده از این قرآن یکی از آثار نفیس خوشنویسی در تمدن اسلامی به شمار می آید؛ انتخاب نوع خط، استواری، وضوح، روشنی و صلابت خط، اندازه و کیفیت کاغذ که بزرگترین قرآن خطی دوره اسلامی است.
قرآن وقف شده از دوران سامانیان
قدیمی‌ترین کتاب موقوفه قرآن مربوط به سال ۳۲۹ قمری و دوره سامانیان می‌شود. این قرآن را کشوادبن‌املاس که حکمران اصفهان بوده، وقف کرده است. آن‌طور که از تاریخ‌های آن مشخص است در سال ۳۲۷ قمری کتابت شده و در سال ۳۲۹ قمری وقف حرم مطهر شده است. این قرآن بسیار نفیس نشان‌دهنده قدمت وقف در حرم مطهر نیز هست.
قرآن وقف شده از دوره غزنویان
همچنین قرآن ابوالقاسم منصوربن‌محمد کثیر، از وزیران سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی نیز از دیگر وقف‌های قدیمی حرم مطهر به شمار می‌رود. این جزوه قرآنی در ربیع‌الاول ۳۹۳ قمری وقف شده و شامل جزء سیزدهم؛ یعنی از آغاز آیه ۵۳ سوره یوسف تا پایان سوره ابراهیم می‌شود. این قرآن نفیس به خط کوفی دوره تکامل، در ۱۴۲ ورق از جنس کاغذ ضخیم حنایی‌رنگ دولت‌آبادی نگاشته شده است.
کوچکترین و بزرگترین قرآن وقفی
قرآن بایسنغری بزرگترین قرآن خطی جهان به شمار می‌رود که اکنون حدود ۶۰ برگ آن موجود است؛ از این تعداد ۵۷ برگ در گنجینه خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و ۸ برگ آن در موزه آستانه نگهداری می‌شود. این قرآن به خط زیبای محقق با ابعاد ۱۷۷ سانتی‌متر در ۱۰۱ سانتی‌متر بر روی کاغذ خان‌بالیغ نگارش شده است.
و قرآن بندانگشتی موجود در این گنجینه که اگر نگوییم کوچکترین قرآن خطی جهان است، قطعا یکی از کوچک‌ها در نوع خود محسوب می‌شود؛ قرآن بندانگشتی در تاریخ اول فروردین‌ماه سال ۱۳۸۹ به گنجینه مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به وسیله حمید بابایی اهدا شده است.
یکی دیگر از قرآن‌های بندانگشتی، روی شیشه نوشته شده است. در این اثر کل آیات قرآن بر روی شیشه‌ای در اندازه یک‌دریک سانتی‌متر با استفاده از لیزر و تکنیک نانوتکنولوژی چاپ و منقور شده؛ آیات بر روی این شیشه در ۳۰ ردیف و در هر ردیف یک جزء قرآنی جدول‌بندی شده‌اند.
نظر شما