نظارت ممنوع؛ منطقه پارلمانی!

«میثم علیّان»
اشاره: مجلس شورای اسلامی ایران به لحاظ ساختاری در قاموس قوّه ی مقننه ی جمهوری اسلامی، دارای نارسایی هایی بوده و هست. این واقعیت در دهه های انقلاب اسلامی همواره ذهن منتقدین را به خود مشغول کرده است؛ یکی از این دل مشغولی ها برای اولین بار در تاریخ جمهوری اسلامی توسط دیده بان موجودیت اسلامیت و جمهوریتِ ایران، حضرت آیت ا... العظمی خامنه ای (دامّت برکاته) رهبر فرزانه¬ی مسلمین جهان؛ به گذاره ای راهبردی مبدّل گشت. امّا درست در زمانی که امّت با امید به انتظار نشسته بود تا قدم اول آرمانِ پارلمان اسلامی بر خاک عرصه ی سیاست ایرانِ اسلامی بنشیند؛ کسانی آن را ناامید کردند.
این گزارش تحلیلی سعی دارد اتفاقات پیرامونی این تحوّل ناکام و چرایی صدور این فرمان را به نظاره بنشیند تا باشد؛ وکلای امت، تن به حکم امامِ امت دهند و مایه¬ی تنویر بیشتر اذهان نخبگان کشور شود؛ ان شاء ا... .

هر چند نقد ساختاری مجلس شورای اسلامی ایران طیّ دوران انقلاب گه گاه در اذهان و بعضاً گفتار تعداد معدودی از منتقدین مسائل سیاسی ایران دهان به دهان گشته است امّا حضرت آیت ا... العظمی خامنه ای (دامّت برکاته) با مطالبه ی ایجاد شدن یک سامانه ی نظارتی متقن و مستحکم بر مجلس و نمایندگان آن در روز 18 خرداد 89 در عمل به همگان اثبات کردند، هنوز هم بزرگ مرد تحول و انقلاب در عرصه های گوناگون هستند. نارسایی های ساختاری مجلس شورای اسلامی ایران هر چند یکی دو تا نیستند امّا می توان ادعّا کرد گام اول و اساسی برای حلّ این سلسله مشکلات در هم تنیده؛ ایجاد یک اهرم نظارتی مستحکم و قاطع بر سر نمایندگان انتخابی مردم است. چرا که اصولاً سیستم پارلمان بر پایه ی لابی گری بنا نهاده شده و از اصول لاینفک پارلمان به گواه تاریخ تشکیل پارلمان از رومِ باستان تا به حال؛ همین ابزار است. این سیستم لابی گرا به انضمام کانونی بودن قدرت و ثروت های یک ملت در بخش تقنینی آن رژیم سیاسی؛ خود به خود فضایی را فراهم می آورد که حتی سالم ترین انسان ها در مواجه با آن به سختی همچنان سالم باقی بمانند. البته باید توجه کرد که فساد در این سیستم عارضه ی بالعرض است نه بالّذات. پس می توان با تمهیداتی از حدوث این عارضه جلوگیری نمود.
چنانچه در مقابل این بافت ارگانیک فاسدکننده هیچ پادزهر و واکسیناسیونی تعبیه نشود، فساد حاصله به دیگر بخش های مرتبطه شیوع خواهد یافت و اسباب ناکارآمدی کل سیستم را فراهم می آورد. این مثل دقیقاً درباره ی مجلس و دولت ایران هم صادق است. لذا این فرآیند در صورت عدم وجود نظام نظارتی (واکسن) بر سر نمایندگان مجلس (پارلمان) منتج به این خواهد شد که صحن مجلس وکلای امت به¬عنوان ضامن منافع ملت و نظام به صحن سرای ضامن منافع تعداد محدودی از وکلای فاسدشده، تغییر ماهیت دهد.
اینکه امام خمینی (ره) معمار بزرگ سیستم حکومتی توحیدگرا در جای¬جایِ نصایحشان به مجلسیان، آنها را به تهذیب نفس و کسب ملکات اخلاقی فرا می¬خوانند خود نشان از اهمیت والای سلامت مجلس و مجلسیان دارد. امام راحل (ره) در قسمتی از سخنانشان به مناسبت نزدیکی به افتتاحیه¬ی اولین مجلس شورای اسلامی اینطور می¬فرمایند: «شما وکیل نیستید که بروید آنجا بنشینید و حساب¬هایی که خودتان با هم دارید صاف کنید. اگر یک همچو کاری بشود، این انحراف است و غصب است آن محل برای شما. شما باید – ان¬شاء ا... همین طور هم هست- شما باید در آنجا معلم اخلاق باشید از برای همه¬ی کشور؛ برای اینکه مطالب شما به همه¬ی کشور بسط پیدا می-کند.» و یا اینکه در بخشی از سخنانشان درباره¬ی اهمیت انتخابات دومین دوره¬ی مجلس شورای اسلامی اینگونه می¬فرمایند: «مجلس یک چیز سهلی نیست کارش. مجلس یک چیزی است که در رأس همه¬ی اموری که در کشور است واقع است. یعنی مجلس خوب، همه چیز را خوب می¬کند و مجلس بد، همه چیز را بد می¬کند.» . بارزترین این نکته¬سنجی امام راحل (ره) در تبیین رسالت و وظایف دومین دوره¬ی مجلس شورای اسلامی حین دیدار با نمایندگان آن دوره است که در اینباره شاه¬بیتی بی¬نظیر است . حضرت امام (ره) در این دیدار به تفصیل نمایندگان را به نصایح اخلاقی خویش متوجه می¬کنند که به علت تفصیل و کلام منبرگونه¬ی آن، در این مقال نمی¬گنجد.
با اتصال آنچه در بالا مرقومه شد به این حقیقت که "در نگاه تشکیلاتی اسلام برای اصلاح تشکیلات، افراد محاط به تشکیلات شأنیت خاصی دارند و تحول تشکیلات، منفکّ از تحول درونی آحاد افرادش نیست"؛ مکشوفه خواهد شد که چرا رهبر انقلاب اسلامی اینچنین حکیمانه و با چنین لحن دلسوزانه¬ای دست روی چنین گلوگاه استراتژیکی می¬گذارند. در حقیقت ایشان ایجاد سازوکار نظارتی را، برای پیشگیری از فساد نمایندگان و به¬تبع آن مجلس مورد توجه قرار داده¬اند که حاصل آن اصلاح گام به گام نارسایی¬های ساختاری مجلس خواهد بود.
گذشته از تمام این تفاسیر باید دید آنانی که در برهه¬هایی روزشمار ولایت¬پذیری برای دیگران شمردند، خود در قبال چنین تدبیر وقت-شناسانه¬ای توسط ولی¬فقیه چند روز را نشسته شمردند؟
• روز صفرُم- صدور فرمان
«مجلس نسبت به دستگاه‌هاى اجرائى کشور شأن نظارتى دارد - که خوب، چیز بسیار بااهمیتى هم هست- یک شأن نظارتى هم براى خود مجلس و براى آحاد نمایندگان تعریف کنید. من معتقدم که شما دو سال دیگر توى مجلسید، معلوم نیست بعد از این توى مجلس باشید یا نباشید؛ ممکن است دیگر هرگز گذارتان به مجلس نیفتد؛ اما صدها و صدها نفر در طول زمان از اینجا عبور خواهند کرد؛ کسانى خواهند آمد و روى این صندلى‌ها خواهند نشست. اگر شما امروز توانستید یک سازوکار کنترلىِ متقن و محکم براى نظارت بر کار نماینده پایه‌گذارى کنید، تا هر وقتى که این دستگاه خوب کار کند، اجرش مال شماست؛ مزد الهى‌اش مال شماست. آن طرف قضیه هم متأسفانه همین جور است. اگر امروز با قدرتى که خدا به شما داده - توان نمایندگى- می¬توانید این ابزار کنترلى را کار بگذارید، ولى کار نگذارید، از شما سؤال خواهد شد. روز قیامت خدا سؤال می¬کند. ... خوب، نماینده - مثل همه‌ى ماها- در معرض اینجور لغزش¬ها و آسیب¬ها قرار دارد. مال، فتنه‌انگیز است. این، حرف من نیست؛ حرف امام سجاد (علیه الصّلاة و السّلام) است؛ «المال الفتون»؛ مال فتنه‌انگیز. پول، فتنه‌انگیز است؛ دلها را از راه در می¬برد؛ خیلى‌ها را می¬لرزاند؛ کسانى که آدم خیال نمی¬کند اینها هم بلغزند، اما آدم مى‌بیند گاهى می¬لغزند. قدرت هم همین جور است، رودربایستى هم همین جور است، محبت¬ها هم همین جور است، دشمنى‌ها هم همین جور است؛ ماها را می¬لغزاند. یک جائى باید بر کارش نظارت کند. خدا را شکر می¬کنیم که شما برادران و خواهران با دل بیدار از این مسئله استقبال می¬کنید.» .
بدین ترتیب روز 18 خرداد سال یکهزار و سیصد و هشتاد و نه هجری- شمسی با فرمانِ امام¬المسلمین، خشتی شد برای دستیابی به آرمان بزرگ پارلمان اسلامی و متعاقب آن آبستنی برای به بوته¬ی آزمون نهادن میزان ولایت¬پذیری وکلای امت.
• روز یکُم- به روی چَشم
چیزی از بارگزاری خبر جلسه¬ی رهبری با نمایندگان مجلس و شرح فرمایشات ایشان نمی¬گذرد که حجت¬الاسلام و المسلمین «سیدمحمد موحد» نماینده¬ی مردم بهبهان و عضو کمسیون اصل 90 مجلس شورای اسلامی طیّ یک مصاحبه¬ی خبری از تهیه¬ی سازوکارهایی اجرایی برای عملیاتی شدن مطالبه¬ی رهبری در رابطه با نظارت بر مجلس، اطلاع می¬دهد . درست در زمانی که هنوز جوهر فرمایشات رهبری در روز 18 خرداد بر کاغذها خشک نشده، چنین عکس¬العمل سریعی نوید وجود عظم راسخ در مجلس هشتم برای به ثمر رسیدن «طرح نظارت بر نمایندگان» را حکایت می¬کند.
• روز هشتُم- روز تردید
ظاهراً همه چیز آرام و با اقتدار تامّه¬ی وکلای امت سپری می¬شود که تلکس¬های خبری راوی خبری نه چندان خوشایند می¬شوند. این مهمان ناخوانده شکّ منتقدین سیاسی و امت حزب¬ا... را در ارتباط با آینده¬ی فرمان رهبری، بر می¬انگیزد. بنگاه¬های اطلاع¬رسانی از خارج شدن طرح «نظارت بر نمایندگان مجلس» از صحن مجلس خبر می¬دهند. در این رابطه خبرگزاری فارس رأس ساعت 8:59 صبح روز 26 خرداد طیّ صفحه¬ای که توسط خبرنگار پارلمانیش مخابره شده از خارج شدن طرح مذکور به بهانه¬ی بررسی بیشتر در کمیسیون اصل 90 خبر می¬دهد .
متعاقب این خبر، اخبار دیگری حاکی از آن هستند که تعدادی از نمایندگان، هیئت رئیسه را در این موضوع مقصّر می¬دانند. چنانکه احمد توکلی طیّ تذکری آیین¬نامه¬ای به رئیس مجلس، علی لاریجانی اینگونه خطاب می¬کند: «این طرح دیروز در صحن علنی مجلس مطرح شد و بنده به عنوان طراح و آقای «محمد یاری» به عنوان مخالف این طرح نظرات خود را در صحن علنی ارائه دادیم. ... طبق آیین-نامه¬ی داخلی مجلس شما نمی‌توانستید دستور کار دیگری را در وسط بررسی این طرح مطرح کنید. ولی این کار صورت گرفت. در صورتی امروز می‌توانید این طرح را از دستور کار مجلس خارج کنید که 44 نفر از 55 امضاء کننده این طرح امضای خود را پس بگیرند.» . بعدها نیز «حسن کامران» نماینده¬ی مردم اصفهان طیّ مصاحبه¬ای خبری در اینباره چنین می¬گوید: «طرح نظارت بر مجلس بسیار مطلوب است و تصویب آن پاکدستی منتخبان ملت را نشان خواهد داد. ... متأسفانه هیئت رئیسه مجلس عزم جدی برای برخورد با نمایندگان متخلف ندارد.» .
امت حزب¬ا... هر چند به دیده¬ی شک بدین امر می¬نگرد اما به هر حال این تردیدِ مجلسیان را با خوش¬ظنّی - به گواه فضای آرام و بی-هیاهوی رسانه¬ها در روزهای آینده- به حساب عقل¬مداری وکلایش می¬نویسد.
• روز چهل و چهارُم- کار کارشناسی
الآن 44 روز است که از صدور فرمان تحول در ساختار مجلس شورای اسلامی می¬گذرد و بعد خارج شدن طرح از صحن علنی مجلس به بهانه¬ی کار کارشناسی، کمتر از این موضوع سخنی به میان می¬آید. امت حزب¬ا... منتظرند حاصل کارشناسی¬های اعضای کمیسیون اصل 90 مجلس را مشاهده کنند که باز هم حجت¬الاسلام و المسلمین «سیدمحمد موحد» نماینده¬ی مردم بهبهان و عضو کمسیون اصل 90 مجلس شورای اسلامی، سرآغاز شکستن این آرامش می¬شود و در روز دوم آبان طیّ مصاحبه¬ای چنین اظهار می¬کند: «اکثر نمایندگان به نظارت اعتقاد داشته و نسبت به آن پایبند هستند اما در مورد نحوه اعمال و شکل نظارت، نظرات زیادی وجود دارد. لذا به نظر می‌رسد که اگر طرح به صحن آمده و رأی نیاورد، برخی خواهند گفت این طرح چون مربوط به حوزه کاری خود نمایندگان بود، رأی نیاورد.» .
این اظهار نظر نشانه¬ی دو مطلب است: اول آنکه خوشبختانه طرح در حال پیگیری است و دوم آنکه جایگاه طرح در بین نمایندگان بسیار متزلزل است. اما نکته¬ی دوم از آنجا اهمیت بیشتری دارد که این تزلزل منجر به لابی¬گری و در نتیجه تساهل و تسامح با نمایندگان مخالف طرح می¬شود و این یعنی: "ناکارآمدی طرح حتی در صورت تصویب".
با چشم¬پوشی از نقطه¬نظر فوق، نیمه¬ی دوم آبانِ ماه همان سال برهه¬ی مناسبی برای اجرای فرمان رهبری در نظر دوستداران جمهوری اسلامی جلوه می¬کند. سند این مدّعا سیر تطوری این طرح در این بازه¬ی زمانی است که به شکل ذیل بر اوراق تاریخ نقش می¬بندد:
20/5- «سیدفاضل موسوی»، نماینده¬ی مردم خدابنده و عضو کمسیون اصل 90 مجلس: "طرح اولیه¬ی «نظارت بر نمایندگان» بعد از بررسی نهایی در کمیته ویژه 5 نفره¬ی کمیسیون، به هیئت رئیسه¬ی کمیسیون اصل 90 ارائه داده می¬شود." .
27/5- حجت¬الاسلام و المسلمین «حسین اسلامی» سخنگوی کمسیون اصل 90 مجلس: " طرح «نظارت بر نمایندگان» در هیئت رئیسه¬ی کمیسیون بررسی شده است و هفته آتی برای بررسی نهایی به تمامی اعضای کمیسیون اصل 90 ارائه می¬شود." .
1/6- «سیدفاضل موسوی»، نماینده¬ی مردم خدابنده و عضو کمسیون اصل 90 مجلس: "طرح «نظارت بر نمایندگان» در کمسیون اصل 90 مجلس بررسی شده است و به هیئت رئیسه ارسال می¬شود." .
هر چند سیر نهایی شدن طرح در کمیسیون اصل 90 مجلس کمی طولانی و غیر متعارف می¬نماید اما مهمتر آنکه از این پس تمامی نمایندگان وقت دارند بدون هیچ بهانه¬ای (کار کارشناسی) فرمان بر زمین¬نهاده¬ی رهبری را با طیب خاطر به سرانجام خویش نزدیک نمایند.
• روز هفتاد و چهارُم- "من آنم که رستم بوَد پهلوان"
انبوه اظهارنظرهای نمایندگانِ همیشه¬بیدار درباره¬ی مفیدات و اثرات این طرح و اطاعات¬پذیری ضرب¬العَجل مجلس از فرمانِ فرمانده¬ی کل قوا به سانِ یک دومینوی خبری صفحات بنگاه¬های خبری ایران در جهان سایبری را یکی پس از دیگری در می¬نوردند. در این فاصله تعداد زیادی از نمایندگان ارادت خویش را بدین طرح اعلام می¬کنند. متعاقب این نمایش رسانه¬ای مردم از درایت و شجاعت وکلایشان مشعوفند تا اینکه این دومینو به یکباره از هم می¬پاشد.
• روز یکصد و هفتُم- و آنگاه میوه¬ی ممنوعه
با گذشت 33 روز از نهایی شدن طرح مورد بررسی بالاخره مورخ 7/6/1389 طرح «نظارت بر نمایندگان» متشکل بر چند بخشِ: نظارت مجلس بر نمایندگان و کمیسیون¬های تخصصی، نظارت مجلس بر مجلس و نظارت مردم بر نمایندگان و مجلس با 40 امضاء به هیئت رئیسه¬ی مجلس وصول می¬شود . در امتداد این خبر روز 16 شهریور 89 نیز متن کامل طرح در اختیار مطبوعات و خبرگزاری¬ها قرار می¬گیرد. اظهار نظرهای موافق نمایندگان نیز همچنان از راهروهای مجلس در مصاحبه با بنگاه¬های اطلاع¬رسانی شنیده می¬شود.
تقریباً از نظر مردم و مسئولین نظام اسلامی همه شرایط بعد از 107 روز برای اجرای مطالبه¬ی به حق رهبر انقلاب و مردم فراهم شده است که صبح روز چهارم مِهر رأس ساعت 11:33 آغاز رأی¬گیری درباره¬ی فوریت طرح «نظارت بر نمایندگان»؛ کلید می¬خورد . زمان زیادی از شروع رأی¬گیری نگذشته است که مردم ایران بعد از تحمل یک ماه و هفده روز مسکوت ماندن این ایده¬ی اصلاحی، از اجرای آن ناامید می¬شوند. خبرگزاری فارس در اینباره می¬نویسد: «این طرح که به امضای 150 نفر از نمایندگان مجلس رسیده، پس از اظهار نظر مخالفان و موافقان با 79 رأی موافق، 81 رأی مخالف و 16 رأی ممتنع از مجموع آرای ماخوذه از 201 نماینده حاضر در جلسه تصویب نشد.» .
فرمان ولایت¬مطلقه¬ی فقیه در صحن¬سرای هشتمین مجلس شورای اسلامی ایران و آن هم مجلسی که در تعابیر عرف سیاسی کشور به اسم اصولگرایی شهرت یافته رأی عدم فوریت خود را با اکثریت نسبی دریافت می¬کند و میوه¬ی ممنوعه¬ی جمهوری اسلامی – عدم تبعیت از حکم ولایت فقیه – اینبار در مجلس هشتم چیده می¬شود.
بیشتر بودن تعداد آرای مخالف از آرای موافق با توجه به تعداد آرای ممتنع این سئوال را به ذهن متبادر می¬سازد: اگر این طرح چنین وضعیت شکننده¬ای را بین نمایندگان مجلس داشته است، پس چرا مجلسیان با نمایش رسانه¬ای خویش زمان را نیز از ملت ایران صلب نمودند؟
جالب آنکه خبرگزاری فارس مورخ 22/6 اسامی 150 نفر از نمایندگانی که طرح یک فوریتی «نظارت بر نمایندگان» را به هیئت رئیسه مجلس تسلیم کرده¬اند را رسانه¬ای می¬نماید و سئوال آنکه تعدادی از این عزیزان –که با توجه به علم آمار و احتمالات تعدادشان کم نیست- در روز رأی¬گیری به یک فوریت طرح مذکور رأی مخالف یا ممتنع داده¬اند. واقعاً این عمل را در علم اخلاق چه می¬توان نهاد؟
• روزِ ما بعدِ یکصد و هفتُم- "دیوار توجیه بلند است"
از غائله¬ی عدم فوریت طرح «نظارت بر نمایندگان» روزهاست که می¬گذرد و با کمال تعجبِ ناظران، نمایندگان در راهروهای مجلس همچنان در حال تقدیس این طرح هستند. آنچه در این میان به این عادت اضافه گردیده است اینکه بعضی خشت و گِل توجیه به دست گرفته¬اند و با دلایل کذایی مختلف مانند اینکه: "عجله در ارائه طرح ضرورت ندارد و باعث تضعیف نمایندگان می¬شود." ، "عدم رأی به یک فوریت طرح نظارت بر نمایندگان به معنی مخالفت با آن نبود." ، "عدم اشراف هیئت رئیسه به طرح باعث غفلت نمایندگان شد." ، "طرح شائبه¬ی دخالت در امور خصوصی نمایندگان را ایجاد می¬کرد." ، "طرح نظارت بر نمایندگان حتماً در مجلس رأی می-آورد." و ... دیوار توجیه را هر چه مستحکم¬تر بنا می¬نمایند. جالب اینکه یکی از نمایندگان نیز با رعایت ژست حق به¬جانب از کیفیت پوشش اطلاع¬رسانی حواشی طرح در صدا و سیما انتقاد و ابراز ناراحتی کرده¬اند .
از طرف دیگر نگاهی به تذکری آیین¬نامه¬ای حجت¬الاسلام و المسلمین «حمید رسایی» نماینده¬ی مردم تهران و گفته¬های بعضی از اعضای هیئت رئیسه این احتمال را زیاد می¬نماید که انتقاد بعضی از وکلای ملت منوط به عدم تمایل هیئت رئیسه به پیگیری سریع طرح مستدل بوده و هیئت رئیسه حداقل عمداً یا سهواً در طولانی شدن پروسه¬ی طرح مذکور نقش ایفاء می¬کند. در این راستا آقای رسایی مورخ 20/7/89 می¬گوید: «‌علیرغم عدم رأی آوردن فوریت این طرح که بار و فشار زیادی را بر مجلس متحمل کرد، سه هفته از این موضوع می-گذرد. لذا این خلاف آیین¬نامه است که تا به حال طرح مذکور به هیچ کمیسیونی ارجاع نشده است. ... بر اساس آیین نامه طرح مذکور باید به کمیسیون‌ مربوطه که منظور کمیسیون اصل 90 است ارجاع شود.» .
هر چند دیوار توجیه همیشه بلند است ولی بالاخره پرتگاه¬های تاریخی انقلاب اسلامی این مدّعا را اثبات می¬کند که همواره مردم در امر تبعیت از ولی¬امر خویش جلوتر از مسئولینی هستند که خودشان آنان را انتخاب کرده¬اند.
البته این عملیات توجیهی برای امت حزب¬ا... و منتقدین نویدی است بر این که شاید هنوز هم می¬توان در تصویب طرح «نظارت بر مجلس و نمایندگان » در دوره¬ی هشتم خانه¬ی ملت امید بست.
• ختم کلام- توبه