تاملی بر سیر تاریخی جهاد مسجد سازی/توصیه هایی که در مورد مسجدسازی شد

خبرگزاری شبستان: توصیه به احداث مسجد و تاکید بر عمران و آبادانی آن از سوی رسول اکرم(ص) و ائمه هدی(ع) موضوعی است که در گسترش کمی و کیفی مساجد شهرها و روستاهای جهان اسلام تاثیر قابل ملاحظه ای داشته است. رسول اکرم(ص) فرموده اند: «مساجد را بنا کنید و آن ها را محل اجتماع خود قرار دهید.» امام صادق(ع) متذکر شدند: «کسی که مسجدی را تاسیس کند خداوند برایش منزلی در بهشت بنا می کند.»

خاتم پیامبران آباد کردن مساجد را از خصال اهل مروت دانسته اند و در جایی تاکید کردند که عذابی که از آسمان فرود می آید خداوند متعال، بانیان و آبادکنندگان مسجد را مصون می نماید. مسلمانان از صدر اسلام این توصیه ها را به بهترین وجه و در مکانی مناسب و مرکزی، این کانون عبادی و معنوی را بنیان نهادند تا عطر روح افزای آن مشام جان و قلب مومنان را بنوازد. اولین مسجد در قبا بنا شد و پس از آن مسجد مدینه بنیان گردید.

رهنمودهای پیامبر به ساخت، نگهداری، دایر نگهداشتن، طهارت و رفتن به مسجد چنان شور و شوقی در اعماق دل مسلمانان پدید آورد که از همان صدر اسلام به ساختن مسجد در تمامی سرزمین های اسلامی به عنوان یک عمل عبادی توجه می شد هماهنگ با رشد و توسعه ی بلاد اسلامی مساجد به صور گوناگون ظاهر گشت و به صورت شبکه یا نواری ویژه از پدیده های شناخته شده جغرافیایی درآمد.

از معماری ساده مساجد تا ساخت بناهای عظیم و با شکوه

نخستین مساجد بسیار ساده ساخته می شد و به نسبت کوچک می نمود. دیواری گلی و چند تنه درخت خرما که سقفی از شاخه های خرما داشت. در واقع هدف این بود که نمازگزاران در مقابل تغییرات شدید حفظ شوند. این پدیده با نمونه قدیمی تمام مساجد متداول زمان که دارای یک صحن و یک حرم بود مطابقت داشت.

کریستین پرایس می نویسد: نخستین مسجدهای عربستان به روزگار حضرت محمد(ص) محدوده های مستطیلی بود که یک سوی آن برای پرهیز از باد و باران سقف داشت. در اتاق سرپوشیده نه محرابی بود و نه مجسمه ای از پاکان، گذاشتن مجسمه و تصویر موجودات زنده در مساجد حرام بود. اثاث مسجد نیز مانند ساختمانش ساده بود؛ در حیاطش حوضی بود که مومنان در آن وضو می گرفتند. نه شبستان یا جایگاه نماز با پای برهنه می رفتند.

به زودی احتیاج به داشتن بناهایی استوار احساس گردید و به معماران وسعت عمل بیشتری داده شد؛ به تدریج ساخت رواق، محراب، ایوان، گل دسته و گنبد متداول شد و ساختن مساجد باشکوه و با عظمت با معماری های پرجاذبه فصل جدیدی در احداث این بنای مقدس گشود و رفته رفته ساخت آن در مقیاس عظیم در تمامی سرزمین های اسلامی مرسوم گشت.

ارتباط شمار مساجد و شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم بر شهرها

صرف نظر از ویژگی های اقلیمی و چگونگی پیدایش شهرها و موقعیت جغرافیایی آنان و جنبه های کاربردی هر شهر، تلاش گردید مسجد سازی برای حفظ شعایر دینی امر ضروری برای حفظ شئون سیاسی و اجتماعی سازنده آن به شمار آید. در زمانی که اوضاع مناسبی بر سرزمینی حاکم بود شمار مسجد فزونی می یافت. از جمله شهرهای قاهره، اسکندریه، بغداد و بصره در سده های آغازین اسلامی به دارا بودن مساجد متعدد و باشکوه شهرت یافتند.

بالندگی هر شهر به شمار و شکوه مساجد وابسته بود؛ ناصر خسرو می نویسد: «و در شهر مصر غیر قاهره، هفت جامع است. چنان که به هم پیوسته و به هر دو شهر پانزده مسجد آدینه است که روزهای جمعه در هر جای خطبه و جماعت باشد. در میان بازار مسجدی است؛ آن را باب الجوامع می گویند و آن مسجد به چهار صد عمود رخام قائم است. آن دیوار که محراب بر اوست سرتاسر تخته های رخام سپید است و جمیع قرآن بر آن تخته ها به خطی زیبا نوشته است و از بیرون به چهار حد مسجد بازارهاست و درهای مسجد در آن گشاده و مدام در آن مدرسان و مقریان نشسته، ساحت گاه آن شهر بزرگ مسجد آن است و هرگز نباشد که در کمتر از پنج هزار خلق باشد.»

منابع:
1. حر عاملی، وسائل، ج3، 485، مشهدی، فضل الکوفه و مساجد، ص 29.
2. مجلسی، بحارالانوار، ج83، ص 364.
3. نهج الفصاحه/کلام 682.
4. کوئل، هنر اسلامی، ص12.
5. پرایس، تاریخ هنر اسلامی، ص13.
6. زمانی در مساجد ایران نقشه سبک معماری عرب وجود ندار، مقاله، ماهنامه هنر و مردم، ش 16.
7. ناصرخسرو، سفرنامه، ص62.

 پایان پیام/