سفر به نخستین زیستگاه بشردر شرق ایران/سرزمین طلای سرخ درانتظار مسافران

خبرگزای شبستان//خراسان جنوبی
 

قاین "سرزمین آفتاب و طلای سرخ واقع درشمال خراسان جنوبی" از شهرهای کهن و تاریخی استان است که به استناد متون تاریخی سابقه آن به پیش از اسلام می‌رسد و در دوره ساسانی دارای اهمیت بوده است. این شهرستان در دوره اسلامی بزرگترین شهر قهستان بوده، به دلیل اینکه در مسیر راههای مهم تجاری سیستان و کرمان و سواحل دریای عمان به (سنگ بست) بوده، همواره اهمیت داشته است.

اهمیت تجاری و اقتصادی قاین به حدی بوده که در قرن چهارم هجری مقدسی آن را (دروازه عمان و بارانداز کرمان و انبار خراسان) نامیده است. آخرین بررسی‌ها در شهر قائن به شناسایی 170 اثر منجر شده است. این آثار شامل تپه‌ها و محوطه‌های باستانی، قلعه‌ها، مساجد، مقابر و آرامگاهها، خانه‌های تاریخی، درختان کهنسال، غارها، پناهگاه‌های سنگی و دژهای زیرزمینی است.

بیشترین تراکم آثار مربوط به قرون میانه اسلامی بخصوص قرن پنجم (اواخر سلجوقی) تا قرن هشتم (تیموریان) است به شکلی که اکثر تپه‌ها و محوطه‌های باستانی و قلعه‌های کوهستانی و بسیاری از غارها دارای آثاری از این دوران است.

بر اساس آخرین یافته‌های باستان‌شناسی سابقه سکونت در شهر قاین به دوران پارینه سنگی میانی (حدود 30 هزار سال قبل) می‌رسد.

قاین یکی از شهرهای تاریخی شرق کشور به دلیل برخورداری از موقعیت ویژه از نظر تاریخی، طبیعی و کشاورزی شهره عام و خاص است. وجود جاذبه های تاریخی، طبیعی و فرهنگی از قبیل مسجد جامع قاین، آرامگاه بوذرجمهر قاینی و ابوالمفاخر، قلعه کوه، موزه های مردم شناسی، آب و مشاهیر، مزارع زرشک و زعفران مجموعه ای از جاذبه های گردشگری را در خود جای داده است.
 

سیاه کوه بام خراسان جنوبی
بیش از نیمی از این شهرستان را کوه ها در برگرفته و دهها کوه بالای 2 هزار متری دارد. وجود چنین ارتفاعاتی باعث شرایط مساعد اقلیمی شده و آن را برخوردار از آب و هوای نیمه بیابانی کرده است.

رشته کوه قهستان درجهت شمال غرب به جنوب شرق امتداد یافته و سیاه کوه با 2857 متر به عنوان بام خراسان جنوبی در شمال غرب آن واقع است.
 

غار خونیک قاینات نخستین زیستگاه بشر در شرق ایران
غارخونیک در شمال شرق روستای خونیک بر ارتفاعات مشرف به روستا در 20 کیلومتری جنوب قاین قرار دارد. غار خونیک دارای دهانه‌ای در حدود 2 متر و فضای داخلی به طول5/1 و عرض 3 متر است.

به استناد شواهد و یافته های باستان شناسی، سابقه استقرار و سکونت بشر در غار خونیک به 12 تا 20 هزار سال پیش از میلاد می‌رسد.

به استناد گزارش پروفسور استانلی کوون آمریکایی و اسناد موزه ایران باستان،غار خونیک قاینات نخستین زیستگاه بشر در شرق ایران است و انسان‌های نئاندرتال در دوران پارینه سنگی میانه‌ است دراین غار زندگی می‌کرده‌اند.

وجود رشته کوههایی که دارای ساختار آهکی است در منطقه، باعث بوجود آمدن تعداد فراوانی غار در مناطق مختلف شهرستان قائن شده است البته بیشتر در مناطق مرکزی شهرستان پراکنده‌اند.

علاوه بر شگفتیهای طبیعی که این غارها دارند وجود نشانه‌هایی از آثار تاریخی بخصوص وجود آثار معماری در بسیاری از غارها، آنها را به یکی از جاذبه‌های مهم تاریخی و گردشگری منطقه تبدیل کرده و از این نظر دارای استعدادهای بالقوه فراوانی است که از جمله آن می‌توان به غار فارسان، ترشو، نوغاب و غار پهلوان اشاره کرد.

مسجد جامع؛ بلندترین عمارت قاین
این مسجد بنایی است بسیار قدیمی و درنهایت شکوه و جلال که علاوه بر روحانیت معنوی دارای ظاهری دلچسب و فرح انگیز است و امروز با گذشت 1100سال همچنان این بنا بلندترین عمارت قاین است.

درمورد بنای اولیه آن اختلاف نظر وجود دارد. استقرار یکی از پایه های مسجد بر روی آتشکده ساسانیان گویای تاریخ کهن آن است.

مسجد جامع قاین 2470 متر مربع وسعت داشته که 1050متر مربع آن زیر بنای ایوان، شبستانها و حجره ها و1200 متر مربع عرصه داخلی است و حیاط مسجد محوطه ای به در ازای 33 و پهنای 28متر است و در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق 2 متر قرار دارد.

از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهرشاد با ارتفاع 18متر، عرض 11متر و طول 22متر ساخته شده است.

سقف ایوان 4 تاق و 3 گنبد دارد که به طرز زیبایی رنگ آمیزی و تزیین شده ومعرق کاریهایش بسیار ظریف و زیباست نقاشی های ایوان به شیوه اصفهانی بوده و در دوره صفویان انجام شده و در زمانهای بعد روی آنها را رنگ زده اند.

دو شبستان در دو سمت ایوان علاوه بر این که در فصل زمستان استفاده خوبی دارند برای جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان تاثیر بسزایی دارند.

در میان صحن مسجد پایابی مسقف جهت دسترسی به آب قنات جعفر آباد و به دستور صفشکن خان همزمان با حکومت شاه سلیمان صفوی احداث شده و این پایاب در 5/5متری عمق زمین دارای 20 پله است.

در میان صحن مسجد جهت تعیین ظهر شرعی قاین ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی ساخته شده دو درب مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال(محل بازار فعلی ) باز می‌شود.

در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح نسبتا بزرگی بصورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم الحرام سال 1046هجری قمری است که مفاد کتیبه یک دستور العمل حکومتی درباره مالیات در 24 خط می باشد و منبر چوبی بزرگ و نفیس مسجد مربوط به سال 1082هجری و از نمونه‌های عالی هنرهای دستی است.

مسجد جامع قاین به عنوان یک اثر مهم تاریخی و مذهبی و خصوصیات معماری با نبوغ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته و همچنین اولین اثر تاریخی به ثبت رسیده در خراسان جنوبی است.
 

قلعه کوه قائن؛ با قدمتی به بلندای تاریخ

قلعه حسین قائنی معروف به قلعه کوه قائن در فاصله سه کیلومتری جنوب شهر قائن در ارتفاعات رشته کوه قهستان قرار دارد. این قلعه از جنوب و شرق به ارتفاعات و از سمت غرب و شمال به دشت قائن محدود است.

قلعه حسین قائنی در دوره سلجوقی به دستور قاضی حسین قائنی که از سرداران حسن صباح در قهستان بوده، ساخته شده است. این قلعه پس از قلعه شاه دژنهبندان بزرگ‌ترین قلعه خراسان جنوبی است.

این قلعه بعنوان دژ محکم دفاعی در برابر حملات مهاجمین گنجایش هزاران نفر سرباز داشته و به عنوان یکی از بزرگترین قلاع خراسان جنوبی در اواخر قرن پنجم هجری به عنوان مرکز فرماندهی و هدایت دیگر قلاع قهستان انتخاب گردید که نشانگر اهمیت و تسخیر ناپذیری آن است.

قلعه در محوطه ای وسیع به طول 600 متر روی کوه احداث شده و معماری قلعه با استفاده از پستی و بلندیهای کوه از قسمتهای متمایز شامل سه قسمت امیرنشین، قسمت مخصوص سربازان و اصطبل ساخته شده است. همچنین وجود بیش از 30 برج دیده‌بانی به استحکام، شکوه و عظمت بیشتر بنا کمک کرده است.

در سطح وسیع قلعه بطور گسترده ظروف سفالی با رنگهای آبی فیروزه ای و قرمز دیده می شود که زبان گویای تاریخ پرمخاطره این سرزمین است.این قلعه به در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بررسی‌ها به شناسایی 40 قلعه تاریخی در این شهر منجر شده که بیشتر این قلعه‌ها در زمان اسماعیلیان (1000 سال پیش) ساخته شده و کاربرد نظامی داشته‌اند. قدمت بقیه قلعه‌ها به دوران ساسانی (2000 سال پیش) و سلجوقیان (هم‌زمان با اسماعیلیان) باز می‌گردد که از جمله این قلعه‌ها می توان به به قلعه کوه زردان، قلعه هاجر‌آباد، قلعه اسفاد، قلعه کوه سراب، قلعه آهنگران، قلعه چهل دختر، قلعه آفریز و دژ زیرزمینی نیگ اشاره کرد.

آرامگاه بزرگمهر قائنی
این آرامگاه در 5 کیلومتری جنوب قاین بر دامنه کوه ابوذر وجود دارد و مربوط به سیاستمدار، ادیب، عارف و شاعر اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمری است.

این مقبره از بناهای قرن ششم و هفتم هجری قمری است که به فرم چلیپایی و با معماری زیبایی ساخته شده و بنای مرکزی یا بقعه دارای چهار ایوان است که گنبد بر خلاف این ایوانها استوار شده است.

نوع طاق ایوانها در ظاهر به صورت کلیل است ولی جرز اصلی طاقها بصورت نیم بیضی باز کار شده و سپس آن را با پوشش کاذب به فرم کلیل درآورده اند. معمار در تزئین داخلی بنا از گچ استفاده کرده و نوع کاربندی پیشانی ایوانها بصورت طاق نمای جناغی است که همین نوع طاق را در جرز اصلی تداعی می‌کند.

تزئینات گچکاری زیر گنبد یکی از زیباترین بخشهای این بنا بوده است و لچکیهای 4 به 8 آن، دارای مقرنسها و گچبری‌های خفیف و هنرمندانه است. درخت بنه 700 ساله ای نیز در کنار این مقبره وجود دارد که به زیبایی اثر افزوده است.

موزه آب قاین؛ تنها موزه آب در خراسان جنوبی
این آب انبار در انتهای کوچه سنگی که بازار قدیم در آن واقع بوده است قرار دارد و به همین دلیل به آب انبار بازار معروف است که از قنات (کهناب) آبگیری می‌شده است.

موزه آب شهرستان قاین تنها موزه آب خراسان جنوبی است و بنای آن مربوط به دوره تیموری شامل نمایش شاهراه‌های آبی مرتبط به دوره‌های تاریخی و مجموعه‌ای از تصاویر و متون مربوط به تاسیسات آبی (سدها، آب انبارها و قنوات) وقف‌نامه‌ها و وسایل و لوازم مرتبط با آب است.

بنای آب انبار دارای تمامی قسمتها و مشخصات اصلی آب انبارها به جز سردر که به دلیل مرور زمان و استفاده نشدن از بنا و همچنین زلزله و تخریب ها و دخل و تصرفات انسانی از بین رفته‌است و هیچ گونه اطلاعی از شکل اولیه آن در دست نیست.

پیشخوان آن 5 متر بوده است که در حال حاضر فقط پلان آن موجود است و پوشش آن در دوره اخیر صورت گرفته و ارزش تاریخی ندارد. راه‌پله آب انبار دارای 32 پله می‌باشد که به پاشیر منتهی می‌شود.

مصالح به کار رفته برای ساخت پله ها آجرهای ( 25*25*5 ) با ملات شفته و ساروج بوده است. مخزن آب انبار در حدود 7 متر عمق دارد و قطر آن نیز حدود 7 متر می‌باشد.

ظرفیت ذخیره آب 287 متر است. استوانه مخزن تا پاکار با ملات ساروج پوشش یافته است. پوشش مخزن نیز به صورت پلکانی(3 پله) با آجرهای ( 25*25*5 ) و ملات گچ می‌باشد. قوس استفاده شده در پوشش آب انبار قوس مربع (شمشیری) است.

مخزن دارای یک آبگیر در ضلع غربی بنا و یک سر ریز در ضلع شرقی آن می‌باشد، چهار دریچه به ارتفاع 27/1 متر در چهار طرف آب انبار قرار دارد که احتمالاً علاوه بر تزیینات تهویه، سرد کردن آب انبار (بدلیل قرار گرفتن در جهت باد) و دسترسی سریع تر به مخزن آب انبار طراحی و ساخته شده‌است.

گفتنی است، در قاین موزه‌های دیگری شامل موزه مردم‌شناسی و مفاخر و مشاهیر نیز وجود دارد.

پایان پیام/