عمارت اکبریه؛باغی باشکوه در دل کویر/بازدید از "اوشر چهارده"فراموش نشود

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ شهرستان بیرجند با وسعت 31704 کیلومتر مربع در شرق ایران قرار دارد. این شهرستان از شمال به قاین، از جنوب به نهبندان و استان کرمان، از غرب به سرایان و طبس و از شرق به شهرستان درمیان محدود می‌شود.

دره های واقع در رشته کوههای منطقه از جمله رشته کوه باقران از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوای شهرستان محسوب می شود و دارای جاذبه‌های گردشگری زیادی است که دیدن آنها از نزدیک برای گردشگران خالی از لطف نیست.

بافت تاریخی فرهنگی شهر بیرجند 65 هکتار وسعت داشته و 58 اثر ثبتی ملی را در خود جای داده و از جمله بافت‌های تاریخی فرهنگی ارزشمند کشور محسوب می‌شود.شاید بتوان بیرجند را زیباترین شهر استان خراسان جنوبی نامید. شهری که با تاریخی دیرین، بزرگان بسیاری از جمله پروفسور محمدحسن گنجی پدر علم جغرافیا و بنیانگذار سازمان هواشناسی، ملا‌عبدالعلی بیرجندی ریاضیدان و منجم بزرگ سده دهم هجری قمری را در خود پرورش داده است.

ایام نوروز فرصت مناسبی برای بازدید مسافران نوروزی از آثار تاریخی و باغ‌‌های خراسان جنوبی بوده که می‌توان ارگ کلاه فرنگی، باغ رحیم آباد، باغ اکبریه، مدرسه شوکتیه، قلعه پایین شهر، باغ معصومیه، بندهای دره و امیرشاه، آبشار چهارده، باغ منظریه، ارگ بهارستان، ارگ حاجی آباد، مسجد چهاردرخت، باغ امیرآباد، باغ شوکت آباد و بهلگرد و... را از جمله آثار دیدنی شهرستان بیرجند نام برد.

سابقه تاریخى بیرجند در گذر زمان
بیرجند در گذشته جزئی از ولایت قهستان بوده است. بر اساس اسناد بازمانده از دوران باستان "قهستان" خاستگاه و زیستگاه یکی از اقوام ایرانی نژاد به نام "ساگاردت " بوده و بخشی از ساتراپی چهاردهم هخامنشی به شمار می آمده است. این نظریه را دو سند معتبر کتیبه های هخامنشی و دیگری نوشته های مورخان یونانی کهن توجیه و اثبات می کند.

همچنین کتیبه و سنگ نگاره ها ی لاخ مزار روستای کوچ بیرجند حاوی نوشته هایی به خط پهلوی ساسانی است که در آنها نام" آخشنواز " پادشاه هپتالی و "قباد " پادشاه ساسانی به چشم می خورد. آغاز گسترش و شکوفایی بیرجند به دوره صفویه برمی گردد. از این دوره به بعد با قدرت گرفتن خاندان خزیمه در جنوب خراسان مرکزیت قهستان که تا این زمان قاین بود به بیرجند منتقل می شود.

شهر بیرجند، اولین شهر در ایران است که در سال 1302 دارای شبکه آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود.

امارت کلاه فرهنگی؛ دُری در میان شهر بیرجند
یکی از جاذبه های استان خراسان جنوبی امارت کلاه فرنگی است؛ این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه فرنگی شناخته می شود به نام های دیگری از جمله ارگ حسام الدوله منسوب به امیر حسن خان شیبانى نیز مشهور است.

این ارگ به شکل شش ضلعى و در راس به شکل مخروط و به رنگ سفید است و چشم عابرین را از لحاظ زیبایى و طراحى خیره مى کند و مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ است.
عمارت ارگ از یادگارهای اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار است که صرف نظر از فرم ویژه "زیگوارتی" و "شش اشکوبه" از چند بخش مهم تشکیل شده است. بخش هم کف بنا با داشتن کاملترین نقشه و فضاسازی، جایگاه ویژه‌ای در این بنا دارد.

فضای ورودی ارگ جلوتر از طبقه هم کف ساخته شده و با چند قوس زیبا و چشمگیر طاق هایی را در آن بوجود آورده است. مجموع فضاهای به وجود آمده در طبقه هم کف، علاوه بر دارا بودن تزیینات و فنون تزیینی گوناگون به گونه‌ای طراحی شده که فضاهای مختلف مانند هشتی، گنبدی‌ها و اتاق‌ها به وسیله دالان‌های ارتباطی با هم مرتبط هستند.

حوضخانه بنا نیز مرکزیتی را در طبقه همکف به وجود آورده به طوریکه ورودی های مختلفی از فضای پیرامون حوضخانه به این محل گشوده می‌شوند. محوطه حوضخانه یک متر از کف اصلی بنا پایین تر است و به صورت هشت ضلعی طراحی و ساخته شده است.

فضای پیرامون این مکان دارای طاق نماهای تزیینی با مقرنس های زیبا است به تعداد طاق نماها، سکوهای کوتاهی در بخش تحتانی آن تعبیه شده است. روشنایی فضای حوضخانه از طریق گنبد کلاه فرنگی و توسط پنجره‌های نورگیر تامین می‌شود. آب نمای زیبایی نیز با فرم مخصوص علاوه بر تهویه حوضخانه، هوای مطبوعی را در این مکان به وجود می‌آورد.

طبقه اول بنا که به صورت هشت ضلعی بر روی طبقه هم کف ساخته شده، دارای فضای کمتری است و چند اطاقک در آن ساخته شده است. همچنین سه طبقه دیگر بنا به صورت نمادی ساخته شده و صرفا به دلیل فرم پذیری بنا است. این بنا در خیابان مطهری بیرجند و در محل استانداری خراسان جنوبی واقع شده است.
 

قلعه بیرجند؛ دژی تسخیرناپذیر
قلعه بیرجند قدیمی‌ترین بنای تاریخی این شهر در وسعتی به اندازه سه هزار مترمربع است که قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد و صرفا جنبه نظامی‌ داشته است. قلعه بر فراز تپه ای طبیعی در خیابان جمهوری اسلامی بیرجند قرار گرفته که از فراز قلعه می‌توانید نمای کاملی از شهر بیرجند را ببینید. نقشه آن به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربی و شرقی است.

قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است. قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفته است.

قلعه همچون دژی تسخیرناپذیر بوده که در هنگام محاصره، مردم از طریق راهروهای زیرزمینی با مراکزی همچون ارگ کلاه فرنگی و ارگ بهارستان ارتباط داشته‌ اند.

آبشار چهارده؛ چشم براه قدوم مسافران و گردشگران طبیعت
آبشارهای چهارده در مسیر کوهنوردی قله باقران در جنوب شهرستان بیرجند واقع شده و از آبشار کوچک و بزرگ متفاوت تشکیل شده است که مسیری مناسب جهت آبشار نوردی و سنگ‌نوردی به حساب می آید.

وجود این همه آب در کنار کویر با گوارایی و خنکی، نظر هر بیننده ای را جلب می کند. لازم به ذکر است که در نزدیکی روستای چارده پایین نیز آبشار کوچکی در کنار یک امامزاده قدیمی به نام سلطان شیخ حسین واقع گشته که محل تجمع و استراحت خانواده ها است و برای دسترسی به آبشارهای اصلی چارده نیاز به دو ساعت کوهنوردی و گذشتن از موانع سخت است.

چارده نام روستایی است که در پنج کیلومتری جنوب شهر بیرجند واقع شده و از انتهای خیابان غفاری و پس از گذشتن از یک مجتمع دانشگاهی، قابل دسترسی است. این روستای کوچک محل عبور کوهنوردان و عاشقان طبیعت جهت دسترسی به ارتفاعات باقران است.

روستای چارده از آن جهت به این نام خوانده می‌شود که در اطراف روستا 14 عدد آبشار کوچک وجود دارد. نخستین و مرتفع‌ترین آبشار 7 متر ارتفاع دارد. این روستای کوچک و دورافتاده به دو قسمت پایین و بالا تقسیم می‌شود. مردمان مهمان‌نواز این منطقه که پذیرایی از مسافران را در حق ایشان تمام می‌کنند، اکثراً به کار سبدبافی اشتغال دارند.

باغ و عمارت اکبریه؛ عمارتی عظیم و باغی باشکوه در دل شهر
در میان آثار تاریخی بیرجند باغ وعمارت اکبریه بیش از همه نگاه پرسشگر هر بیننده ای را به سوی خود جلب می‌کند تا انسان را بی اختیار وادار به مدح و ستایش طراح و معمار بنای عظیم و باغ باشکوه اکبریه نماید.

باغ و عمارت اکبریه یکی از بناهای زیبا و تاریخی بیرجند است که در جنوب شهرستان و در خیابان معلم شهر قرار دارد. این بنا در دوره قاجاریه و توسط شوکت الملک در دو طبقه ساخته شده‌است. طبقه همکف که دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه، یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار می‎کند.

عمارت مرکزی در جبهه غربی و با عملکرد تشریفات و پذیرایی از مهمانان که تقریبا به عنوان هسته مرکزی باغ به حساب می‎آید و از تزئیناتی شامل تالارآینه، میانخانه وگنبد عرقچین و تزئینات مقرنس، رسمی بندی و چشم‎انداز بسیار عالی برخوردار است.

وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان و نیز خیابانهای منتهی به خیابان اصلی عمارت مرکزی بر زیبایی و طراوات باغ و نمای آن افزوده است. باغ جنوبی واقع در جبهه جنوبی و کوچکتر از باغ شمالی است.

این باغ بوسیله فضاهایی چون فضاهای خدماتی، عمارت مرکزی و دیواره غربی اصطبل احاطه شده است. یکی از عناصر مهم، استخر نسبتا بزرگ با طرح مربع است که بخش عمده فضای باغ را به خود اختصاص داده است.

انعکاس تصویر باغ در حوض مقابل عمارت و میان باغ، تایید ویژه‌ای بر حس چند بعدی فضا و بیان‌کننده این نکته است که باغ نه ‌تنها در چهار جهت اصلی بلکه در جهت زمین و آسمان نیز گسترانیده شده است.

پایبندی به اصول معماری باغ در عین تنوع و تکثر در فرم پلان‌ها بازگوکننده ذوق و قریحه منحصر به فرد معمار آن است. فرم معماری آن ترکی با الهامی از معماری روسی است که تلفیق آن با معماری اسلامی، سبک معماری نوینی را نشان می‌دهد.

درختان موجود در این باغ شامل کاج، انار و توت می‎باشد و گوشه‎هایی از باغ گلهای تاج خروس به چشم می‎خورد. هم اکنون سفره خانه سنتی و سه گنجینه ارزشمند باستان شناسی ومردم شناسی، حیات وحش و.. برای بازدید کنندگان و مشتاقان آثار و یادگارهای تاریخی شهر کهن بیرجند دراین مجموعه گنجانده شده است.

باغ وعمارت اکبریه با وسعتی در حدود 45069 متر مربع در سی و پنچمین اجلاس کمیته میـراث جهانی (ژوئن 2011 - پاریس) در ذیل پرونده ثبت جهانی باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مسجد چهار درخت؛ بنایی با دو محراب
مسجد جامع چهار درخت، از مکان‌های مذهبی مهم و مورد توجه مردم بیرجند است که در سده ششم قمری بنا شده است. این مسجد در محل میدان چهار درخت (قدیمی‌ترین میدان بیرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد.

مسجد چهار درخت بیرجند دارای دو محراب است. بنا بر روایات یک محراب برای نمازگزاران شیعه و دیگری برای اهل سنت در‌نظر گرفته شده است. اما برخی بر این اعتقاد هستند که به‌ دلیل احترام گذاشتن به قبله اول مسلمانان یک محراب در مسیر بیت‌المقدس قرار گرفته است.

این مسجد با مساحت 1041 متر مربع دارای دو در ورودی است که یک در از محل میدان به صحن مسجد راه دارد و ورودی دوم که در ضلع جنوب مسجد قرار گرفته مستقیما به شبستان ستون‌دار منتهی می‌شود.

ورودی اول دارای تزئینات آجرکاری بوده و ساخت آن مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است ولی ورودی دوم که مستقیما به شبستان می‌رسد دارای طاق جناغی و تزئینات رسمی ‌بندی است و به زمان ساخت خود مسجد بر می‌گردد.

ساخت این بنا مربوط به دوره صفویه است و این اثر با شمارهٔ ثبت 2404 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه شوکتیه؛ سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید
مدرسه شوکتیه، از بناهای به جای مانده از دوره قاجار، سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است.
 

ساختمان مدرسه شوکتیه از محل موقوفات امیر اسماعیل خان معروف به شوکت الملک اول توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم)، پدر اسدالله علم در سال 1308 قمری به‌دست استادان و معماران یزدی شروع و در سال 1312ه ‍ .ق بنای آن به ‌پایان رسید.

مدرسه شوکتیه به سبک معماری کویری ایران به صورت چهار فصل ساخته شده و شامل؛ یک فضای مرکزی به ‌صورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن تشکیل شده است. حیاط، بخش عمده‌ای از بنا را دربر می‌گیرد که با آجر فرش شده است و در میان آن حوضی قرار گرفته که در وسط آن سکویی به ارتفاع حدود 30 سانتی‌متر قرار دارد.

مهم ترین بخش شوکتیه، ایوان آن است که دارای طاق کلیل دو گلویی است که بر روی دهانه ای عریض ایجاد شده است. در این بنا یک کلاه فرنگی زیبا در میان گنبد تالار شوکتیه وجود دارد که با رسمی‌بندی زیبایی تزئین شده است. همچنین مقرنس‌ها گچ‌بری‌ها و آجرکاری‌هایی بسیار زیبا در این بنا به چشم می‌خورد.

بند دره؛ مهمترین بند تاریخی در بیرجند
بند دره بزرگ‌ترین بند کوهستان بیرجند است که در میان رشته کوه باقران در جنوب بیرجند واقع است و در دوره قاجار و در زمان حکمرانی امیر حشمت ‌الملک علم ساخته شده است.

بنای این سد با پیروی از شیارهای واقع در کوه و در مناسب‌ترین قسمت دره پایین روی طبقات رسوبی کف رودخانه بنا شده است. بند یا سد تاریخی دره از سنگ، آجر و ملات ساروج بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران احداث شده و با 31 متر طول تاج، سه تا پنج متر عرض تاج و حدود 13 متر ارتفاع مهم ‌ترین بند تاریخی در بیرجند محسوب می‌شود.

وسعت دریاچه بند دره در حدود 3 هکتار است و آب آن از طریق نزولات جوی تأمین می‌شود. در کنار صخره شرقی این بند سرریزی تعبیه شده است که مازاد آب بند از طریق آن به بیرون می‌ریزد و به مصرف کشاورزی می‌رسد.

قدمت این سد به اواخر دوره‌ زندیه و اوایل دوره‌ قاجاریه می‌رسد. این بند چون آب آن از دره بالا و پایین عبور می‌کند به این اسم مشهور گشته است.

موزه‌های بیرجند؛ تجلی تاریخ و فرهنگ خراسان
مجموعه موزه های شهر بیرجند در کنار تمام بناها و آثار تاریخی، مزیت ویژه‌ای به این شهر بخشیده است و نمونه ای از تاریخ و تمدن سرزمین خراسان را می توان در موزه هایش به نظاره نشست.

هر شئ و اثر به نمایش گذاشته شده در موزه زبان حالی دارد و با بیننده اش ارتباط برقرار می کند، با تعمق و تفکر می توان زبان حال این آثار را دریافت و از دیدگاه های مختلف آن را بررسی نمود.

مسافران و گردشگران علاوه بر بازدید از موزه ها می توانند ضمن استفاده از برنامه های فرهنگی متعدد و بازارچه های صنایع دستی که در حاشیه برخی از موزه ها برپاست لحظات بیادمانی و با نشاطی را با خانواده خود سپری کنند.

موزه باستان شناسی و مردم شناسی؛ با وسعت 600 متر مربع زیر بنا در طبقه اول عمارت اکبریه مشتمل بر بخشهای سفال، سکه، فلز، اسلحه و ابزار آلات جنگ، بخش روشنایی، قرآن و کتابت و نیز مجموعه‌ای از اشیاء و مواریث خاندن امیر اسدالله علم (که توسط بنیاد مستضعفان در اختیار موزة بیرجند قرار داده شد) و تالار آینه است.



همچنین در این موزه می‌توان به غرفه مراسم عروسی، کشاورزی، سبد‌بافی، سفالگری، عطاری، کفاشی، دستاسی، آهنگری، حکیم‌باشی، سلمانی، نخ‌ریسی و پارچه بافی اشاره کرد که در قالب 28 مانکن‌‌ به نمایش گذارده شده‌اند. در موزه مردم شناسی فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، پوشاک و سنن اجتماعی حاکم بر جامعه را نشان می دهند.

موزه حیات وحش؛ واقع در مجموعة باغ اکبریه تقریبا دارای 100 جنس مختلف پرنده و حدود 40 پستاندار و خزنده به صورت تاکسیدرمی می‌باشد که با هدف آشنایی پژوهشگران و محققین با گونه‌های جانوری منطقه در دو بخش اصلی ایجاد شده است.

نمونه‌های شاخص و نادری از پوشش جانوری منطقه جنوب خراسان، به ویژه بیرجند نیز در آن به نمایش در‌آمده است. بخش پرندگان این مجموعه پرندگانی از گونه‌های مرغابی، حواصیل، پلیکان، قرقاول، جغد، عقاب و لاشخور و نمونه‌هایی از باکلان، لک لک، هوبره، چاخ لق، زاغی و... می‌باشد.

همچنین بخش پستانداران این مجموعه مشتمل بر حیواناتی نظیر گربه پالاس، گربه جنگلی، روباه، خرگوش، قوچ، کل (پازن) و نمونه‌های متعدد دیگری از گونه‌ها می‌باشد.

موزه مشاهیر؛ در خانه تاریخی پردلی واقع در بافت تاریخی بیرجند دایر شده است. این منزل قدیمی به لحاظ استقرار در خیابان منتظری جنب مسجد خضر علی واقع شده است.

در این موزه مجموعه‌ای از زندگی‌نامه‌ها، اسناد و نسخ خطی، تألیفات، نشان‌های ملی، علمی و ادبی، لوح‌ها، عکس‌ها و لوازم شخصی بزرگان علمی و فرهنگی این خطه از ایران زمین همچون حکیم نزاری، عبد العلی بیرجندی، ابن حسام خوسفی، پروفسور محمد‌حسن گنجی، شیخ هادی هادوی، شیخ محمد ابراهیم آیتی و... به نمایش گذاشته شده است.

آثار این موزه براساس دوره تاریخی از قرن هفتم تا سیزدهم هجری شمسی در دو بخش کلی و در دو طبقه به نمایش گذاشته شده است. طبقة فوقانی موزه به آثار مفاخر و مشاهیر قرون هفتم تا دهم هجری شمسی و طبقة همکف آن به آثاری از قرن دهم تا سیزدهم هجری شمسی اختصاص یافته است.

موزه میراث پهلوانی؛ این موزه در سال 1385 مصادف با هفته دولت و با همکاری بخش خصوصی واقع در زورخانه قدیمی امیر‌عرب مشهور به «زورخانه لوبند» با هدف آشنایی عموم با ورزش باستانی و آداب و سنن مربوط به این رشته دیرپا و مردمی برپا شده است.

قسمت‌های مختلف این موزه شامل عکس‌های پهلوانان و پیشکسوتان صاحب نام، ابزار و آلات ورزشی (از قبیل میل، کباده، تخته شنا و...)، ضرب، ابزار و آلات پهلوانی زینتی چون شمشیر و سپر و تعدادی مانکن که حالات مختلف ورزشی را به نمایش درآورده می‌شود.
 

پایان پیام/