فردوس سرزمین یاقوت‌های سرخ

خبرگزای شبستان// خراسان جنوبی
شهرستان فردوس با مساحت4,103 کیلومتر مربع در فاصله 345 کیلومتری جنوب مشهد و 195 کیلومتری شمال غربی بیرجند و در مسیر محور اصلی ارتباطی استان‌های یزد، کرمان، اصفهان، بوشهر، هرمزگان و فارس به استانهای شمالی الخصوص خراسان رضوی و شهر مقدس مشهد قرار دارد.

بررسی‌های باستان‌شناسی و وجود محوطه‌ها و تپه‌های باستانی، رونق این ناحیه را تا پیش از اسلام به‌خصوص در عصر تاریخی به اثبات رسانده‌است و قدیمی‌ترین آثار یافت‌شده در شهرستان فردوس توسط باستان‌شناسان میراث فرهنگی خراسان، مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد است و از آن پس آثاری از هزاره اول، دوران ساسانیان و دوره‌های مختلف اسلامی یافت شده‌اند که تداوم حیات طولانی در این شهر را نشان می‌دهد.

این شهر تا سال 1308 خورشیدی، تون نام داشته و در متون قدیمی اغلب به نام بلده طیبه تون و در مکاتبات دوره صفویه، به نام دارالمؤمنین تون نامیده شده‌است. امروزه فردوس به خاطر انار و زعفران مرغوبش شناخته شده‌است.
تون، در «معجم‌البلدان»، سفیدی روی ناخن، در «برهان قاطع»، گلخن حمام، در «مؤیدالفضلا»، جامه شبروی، در «مجمع‌اللغات»، حمام و در «فرهنگ نظام»، خزانه و گنجینه معنی شده‌است. اما به دلیل مجاورت با طبس که به معنی چشمه آبگرم است، باید مفهوم سرزمین گرم را داشته باشد.

این شهرستان با توجه به موقعیت جغرافیایی و عدم وجود توده های مرطوب و کوهستان های مناسب و به علت مجاورت با دو کویر مرکزی و نمک دارای آب و هوایی صحرائی، خشک و کم باران است و شغل اغلب افراد کشاورزی، دامپروری و قالیبافی است.

مکان‌های ییلاقی و تفریحی فردوس عمدتاً در شمال و شمال شرق آن و در مجاورت کوهستان‌های فردوس قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، شهرستان فردوس، از جمله شهرستان‌های تاریخی کشور است که 65 اثر تاریخی آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌ است.

این شهرستان به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی هفت استان جنوبی به استانهای شمالی علی الخصوص خراسان رضوی از موقعیت ویژه اقتصادی و اجتماعی برخوردار است. جاذبه های کم نظیر از جمله مناطق نمونه گردشگری باغستان، آبگرم معدنی فردوس، شهر تاریخی تون، روستای بیدسکان، مسجد جامع فردوس، مدرسه علمیه علیا و… از مهم ترین جاذبه های گردشگری این منطقه است که همه ساله خیل عظیم مسافران داخلی و خارجی را پذیرایی می کند.

فردوس سومین تولیده کننده انار در ایران
شهرستان فردوس، یکی از تولیدکنندگان اصلی انار در ایران است. میزان تولید سالانهٔ انار در این شهرستان، حدود 40 هزار تن است که حدود 40 درصد از تولیدات باغی استان خراسان جنوبی را تشکیل می‌دهد.

از نظر میزان تولید انار، شهرستان فردوس پس از شهرستان‌های ساوه و نی‌ریز، سومین شهرستان تولیدکنندهٔ انار در ایران است.

انواع مختلف انار فردوس شامل شیشه کَپ، شهوار، ملس، شلغم، پوست سیاه، شیرین، یزدی و باغی است که معروف‌ترین و با کیفیت‌ترین آنها، انار شیشه کپ است.

انار شیشه‌کَپ فردوس، علاوه بر طعم دلچسب و لذیذ، خاصیت ماندگاری و انبارداری بسیار خوبی دارد که این ویژگی سبب شده‌است که انار فردوس بدون اینکه فاسد شود به دورترین نقاط جهان حمل شود و باغداران فردوس و روستاهای اطراف، انار مورد نیاز خود را بدون استفاده از سردخانه و به صورتی سنتی تا مدت چهار ماه به بهترین نحو نگهداری کنند.

آبگرم معدنی فردوس با خواص طبی و درمانی اعجاب‌انگیز
آبگرم معدنی فردوس با قدمت 200 ساله در کیلومتر 22 جاده فردوس- بجستان واقع شده است. آب این چشمه‌ها به دلیل داشتن املاح مختلف از جمله مواد معدنی سدیم، پتاسیم، منیزیم، مس، روی و گوگرد از خواص دارویی بسیاری برخوردار است.

با توجه به آزمایشات انجام شده آب این مجموعه برای امراض جلدی و کبدی، دردهای مفصلی، اتصاع عروق، پیشگیری از رسوب سنگ در کلیه، بیماری‌های رماتیسمی، دردهای مفصلی و عصبی، افزایش دامنه حرکتی اندام‌ها، بهبود دردهای ناحیه ستون فقرات و دیسک کمر مفید است.

براساس مطالعات زمین شناسی به اعتبار اینکه فردوس بر روی یکی از گسلهای زلزله قرار دارد، آب این چشمه از مجاورت با گدازه‌های آتشفشانی حرارت پیدا کرده و به بیرون راه می‌یابد.آب این چشمه پس از زمین ‌لرزه سال 1347 کاملاً خشک شد ولی بعد از دو سال خود به خود شروع به جوشیدن نمود.

این آبگرم طبیعی، به دلیل داشتن خواص درمانی، هر ساله پذیرای شمار زیادی از گردشگران داخلی و خارجی است که 60 دستگاه اطاق معمولی و کانکس و 21 دستگاه سوئیت برای استراحت مسافران در این مجموعه احداث شده است.

احداث رستوران ویلایی در مجموعه آبگرم معدنی فردوس یکی از امکانات موجود جهت رفاه حال مسافران می‌باشد. احداث جاده جدید ورودی آبگرم، احداث مجتمع آب‌درمانی شامل استخر شنا، جکوزی و دوش آبگرم از جمله اقدامات صورت گرفته در مجموعه آبگرم معدنی فردوس است که جذابیت آن را به عنوان منطقه‌ ای توریستی دوچندان کرده است.

موقوفه چشمه آبگرم معدنی فردوس یکی از مشهورترین موقوفات این شهرستان است.

روستای ییلاقی باغستان / دارای مناظر بدیع و باغهای پهناور انار
روستای ییلاقی باغستان در فاصله 15 کیلومتری شرق فردوس و درمحل تقاطع دو محور فردوس- بجستان و فردوس-گناباد واقع گردیده است.

روستای باغستان با داشتن مناظر بدیع و بکر طبیعی، قنات تاریخی و شگفت انگیز بلده، درختان فراوان و سر به فلک کشیده چنار و باغستان‌های پهناور انار از جمله مناطق ییلاقی و گردشگری شهر‌ستان فردوس محسوب می‌شود.
مهمترین جاذبه های این منطقه، جاذبه های طبیعی روستای باغستان می باشد، شامل کوچه و معابر روستا از درختان سربه فلک کشیده و پوشیده به شکل کوچه باغ ها و منظره ساختمانهای روستا و باغ های فراوان میوه های گردو و بادام، انگور، هلو، از مهمترین ویژگیهای طبیعی روستا است.
 

مسجد کوشک / قدیمی ترین بنای خشتی استان‌های خراسان
مجموعه تاریخی کوشک که مشتمل بر یک مسجد، حمام، حوض انبار و آب انبار است در ابتدای دروازه قاین شهر تاریخی تون (فردوس) جای داشته است. این مجموعه به لحاظ هم نشستی چند بنا و تلفیق معماری آن حائز اهمیت و قابل ارزش مطالعاتی است.

به دلیل این که مسجد کوشک در منطقه ای محروم و دور افتاده واقع شده تا حدودی از نظر استادان فن در کشور به دور و ناشناخته مانده است ولی تحقیقاتی که کارشناسان باستان‌شناسی در مورد این مسجد انجام داده‌اند نشان می‌دهد که قدیمی‌ترین بنای خشتی استان‌های خراسان است.

مسجد کوشک فردوس مشتمل بر دو بخش می باشد یک بخش متعلق به صدر اسلام و بخش دیگر مربوط به دوران تیموری است. در بخش کهن پایه‌هایی مشاهده می شود که شیوه ساختار آنها نشان دهنده این واقعیت است که آن مسجد در قرن اول هجری قمری با نقشه عربی و به سبک مسجد النبی ساخته شده است و در دوره های بعد بقایای مسجد کهن با مسجد جدید هماهنگ شده است.

این فرضیه را، وجود حداقل 8عدد ستون با مقطع مربع برای ما اثبات می کند. البته تعداد ستون ها منحصر به این 8 ستون نبوده اند بلکه تعداد آنها زیادتر بوده است و بر اثر ساخت و سازهایی که بعدها انجام شده است این ستون ها محو شده اند یا تغییر شکل پیدا کرده اند.

علاوه بر آن مسجد کوشک 2 شبستان تابستانی و زمستانی دارد که شبستان زمستانی آن با طاق های گهواره ای و ستون های قطور خشتی خود و لایه های مرمتی زیادی که در خود دارد، از اجزای بسیار مهم و قابل ارزش مجموعه کوشک است.

شبستان زمستان مسجد کوشک قدیمی ترین بخش معماری مسجد نیز محسوب می شود، چرا که شبستان تابستانی آن در دوره صفوی بدان اضافه شده است.

در شبستان زمستانی مسجد کوشک، محرابی قرار دارد که بر پیشانی آن کتیبه ای متعلق به 554 هجری قمری جای داشته که قدیمی ترین کتیبه تاریخی شهر تون محسوب می شود.

در عملیات خاکبرداری شبستان ستون هایی از زیر لایه های گچی هویدا شد که طاق های گهواره ای به کار رفته در شبستان را به لحاظ تاریخ معماری بسیار غنی می کرد.

مسجد کوشک شهر تون فردوس هم دوره با مساجد فهرج و تاری خانه دامغان است. بر اساس شواهد معماری موجود و یافته های باستان شناسی و با توجه به شکل مسجد، تاریخ بنای آن به دوره ساسانی بر می گردد و معماری آن از خشت و گل است و دارای لایه های گچ کاری متعددی است و اولین لایه، مربوط به دوره سلجوقی است.

تاریخ ساخت بخش قدیمی بنا مربوط به دوره ساسانیان است و در سمت شمال شرق ورودی مسجد آب انباری به همین نام وجود دارد که از قدمت زیادی برخوردار است.

حمام کوشک ، در جلوی ایوان ورودی و به صورت زیرزمینی بوده و متعلق به دوره تیموری است. مسجد و حمام کوشک به ترتیب به شماره‌های 11992 و 11990 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند.

بارگاه امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم/ نوادگان حضرت موسی بن جعفر ( ع )
بارگاه مطهر این دو امامزاده در جنوب غربی شهر فردوس و در داخل مجموعه تاریخی شهر قدیم تون قرار دارد که ساختمان فعلی آن در عهد تیموری بنا شده و قبل از زلزله سال 1347 در مرکز شهر فردوس قرار داشته است.

گنبد این بنا، از دو پوستهٔ گسسته تشکیل شده و تنها گنبد تاریخی استان خراسان جنوبی است که با کاشی طرح‌دار تزئین شده‌ است.

فردوس شش امامزاده دارد که امامزادگان سلطان محمد و سلطان ابراهیم فردوس و امامزاده سید احمد روستای مهوید فردوس قدمتی 700 ساله دارند.

در چند سال اخیر اقدام های قابل توجهی برای رفاه حال زائران از قبیل بهسازی و آجر فرش نمودن صحن امامزاده ، تعویض ضریح ، اصلاح سیستم روشنائی ، مرمت ساختمان اصلی ، احداث سرویس بهداشتی و وضوخانه و همچنین جاده مناسب انجام شده است.

بیشتر زائران بارگاه قدس رضوی که از مسیر استانهای خراسان جنوبی به مشهد مقدس سفر می‌کنند به زیارت این دو امامزاده مشرف می‌شوند .

حمام خیروز / مکان موزه مردم شناسی فردوس
حمام خیروز، بنایی تاریخی مربوط به دوره صفویاست این اثر تاریخی در فردوس، بین میدان صاحب‌الزمان و میدان گلشن و در ضلع جنوبی آرامگاه امامزادگان محمد و ابراهیم واقع شده و در سال 1384 با شمارهٔ ثبت 11989 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

این حمام، به دلیل قرار داشتن در کنار مسجدی به نام خیروز (که در زمین‌لرزهٔ سال 1347 تخریب شد)، به این نام معروف شده‌است.

معماری این حمام، مانند حمام‌های سردشت و کوشک، در سطح منطقه منحصربه ‌فرد است و نکتهٔ جالب توجه در ساخت آن، نوع طراحی است که آب قنات وارد بینه شده و سپس با عبور از طول آن از سمت دیگر به خارج می‌رود.

حمام خیروز از دو قسمت مجزا با فضاهای کامل و دو ورودی جداگانه تشکیل شده است که توسط درگاهی که بین دو گرمخانه قرار دارد با هم مرتبط اند که هر یک از قسمتها برای زنان و مردان در نظر گرفته شده است و وجود تعداد زیادی از نورگیر ها با مقطع دایره و مربع در این بنا خودنمایی می کند.

این حمام تاریخی، برای مکان ایجاد موزهٔ مردم‌شناسی فردوس انتخاب شده و با مرمت و بازسازی آن با بیش از 800 متر مربع زیربنا و 2 هزار متر مربع تبدیل به موزهٔ مردم‌شناسی شده است.

موزه مردم شناسی فردوس شامل دو بخش «آداب و رسوم حمام» و «مشاغل سنتی» شهر قدیم فردوس می‌باشد که از جمله بخش‌های موزه می‌توان به مشاغل آهنگری، نمد مالی، خراطی، دلاکی و... اشاره نمود که در هر بخش با توضیحاتی به معرفی آن پرداخته شده است. از دیگر بخش‌های موزه می توان اتاق نشیمن خانه، مطبخ خانه و نگارخانه را نام برد.

مسجد جامع فردوس

مسجد جامع تون که امروزه بیشتر مسجد جامع قدیم نامیده می‌شود، از جمله نقاط دیدنی شهر فردوس است که در محوطه باستانی تون در جنوب غربی این شهر قرار دارد.

مسجد جامع تون متعلق به دوره سلجوقیان بوده و نخستین باری که از آن در کتب تاریخی یاد شده در "احسن‌التقاسم مقدسی" متعلق به نیمه دوم سده چهارم هجری بوده و مسجدی که امروزه به یادگار مانده از مساجد دو ایوانی سبک خراسانی است که ایوان شرقی و پایاب مسجد در زلزله‌ای مهیب در اوایل دوره صفویه فرو ریخته و به جز ایوان قبله و گنبدخانه‌های طرفین آن، سه ضلع دیگر در دوره صفوی با کمی عقب‌نشینی از هر ضلع، مجدداً بازسازی شده‌اند.

معماری و تزئینات آجرنمای ایوان غربی این بنا مربوط به قرن پنجم و ششم هجری قمری و دوره سلجوقی است و در جبهه شرقی آن، در اوایل دوره قاجار شبستانی به نام شبستان آخوند ملااکبر احداث شده‌ است.

این شبستان دارای صد ستون قطور بوده و ایوان این مسجد 16 متر ارتفاع دارد و پوشش آن طاق و تویزه بوده که ویژگی سبک معماری خراسانی است.

آجرنمای تزئینی این ایوان، تکرار یک شکل هندسی در قالب‌های 60 در 60 سانتی‌متر است و در فضاهای خالی این نمای آجری، قطعات کاشی جای داشته که امروزه به جز 3 یا 4 قطعه آن هم به طور غیرمنظم، هیچ نشانی از کاشی‌ها دیده نمی‌شود.

قلعهٔ حسن‌آباد
قلعهٔ حسن‌آباد، شامل آثار به‌جای مانده از یکی از قلعه‌های اسماعیلیان بوده و مربوط به سده‌های ششم و هفتم هجری قمری است این اثر تاریخی، در 8 کیلومتری شمال غرب فردوس و 2 کیلومتری روستای متروکه حسن‌آباد قرار دارد.

قلعه حسن‌آباد دارای تونلی آجری است که به کوه قلعه، یکی دیگر از قلعه‌های تاریخی اسماعیلیان، متصل است و این راه زیرزمینی این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر تاریخی تون متصل می‌کند.

در داخل این تونل زیرزمینی که پس از زمین‌لرزهٔ سال 1347 کشف شد، اجساد بسیاری از مردگان یافت شد که در کنار هم در داخل این تونل چیده شده و دارای کفن‌هایی با آثار اسلامی و آیات قرآن بودند.

روستای بیدسکان / روستای هدف گردشگری خراسان جنوبی با 9 اثر ثبت ملی
روستای تاریخی و سرسبز 'بیدسکان' در فاصله 29 کیلومتری شرق فردوس و در مجاورت روستاهای گستج، نوده، سرند، و شهر اسلامیه قرار دارد و جزء روستاهای هدف گردشگری این استان است.

آب کشاورزی این روستا از 27 رشته قنات و دو چاه موتور تامین می شود که در اثر خشکسالی های اخیر پنج رشته آن فعال و مابقی بی آب یا بسیار کم آب شده است.

مزارع و باغات روستا در دو منطقه قرار دارد که بخش اصلی آن در مجاورت روستا و در کوه و دره بوده که از آب قنات ها سیراب می گردد و بخش دیگر مزارع آن که از آب چاه سیراب می شود در دشت و در مسیر راه فردوس و بیدسکان واقع شده است.

قرار گرفتن این روستا در منطقه کوهستانی و وجود دره ها و کوه های زیبا در منطقه از عمده جاذبه های طبیعی و گردشگری منطقه است و علاوه بر این آب و هوای ییلاقی، وجود دره های سرسبز و پوشیده از درختان بید و باغات میوه، بافت تاریخی و قلعه تاریخی و چندین اثر دیگر همچون منازل قدیمی، آب انبارها و سد خاکی روستا از جمله جاذبه های تاریخی و گردشگری منطقه بوده و گردشگران را در فصول گرم سال و ایام نوروز به سوی خود فرا می خواند.

روستای تاریخی بیدسکان دارای بافت ارزشمند تاریخی و قدیمی است که هم چنان بدون تغییر باقی مانده و قرار گرفتن روستا در منطقه کوهستانی باعث شده که شرایط ساختمانی از موقعیت کوهستان تبعیت کند.

مصالح بکار رفته در بناهای این روستای هدف گردشگری نیز شامل سنگ، خشت، آجر و ملات گل و کاهگل می‌باشد.

بافت روستای بیدسکان دارای پنج محله به نام های محله مون ده (میان ده)، در سرای محمد بیک، حوض بش، سرکلاته و پشت تغارخانه است.

قلعه این روستا متعلق به دوره قاجاریه می باشد بر فراز تپه ای در مرکز روستا قرار گرفته که در اثر زلزله و گذشت زمان از این قلعه تنها برج و باروهای آن باقی مانده است.

بافت سنتی و تاریخی روستا دومنزل تاریخی و زیبا، حمام، مسجد، قلعه و پنج آب انبار تاریخی قرار دارد که در مجموع تعداد آثار ثبتی آن در فهرست آثار ملی کشور به 9 مورد می رسد.

دره زیبای بیدسکان در قسمت شمالی روستا و به طول چهار کیلومتر پوشیده از درختان بید سر به فلک کشیده، درختان گردو و بادام، توت، و میوه است و در طول مسیر نیز آب روان قنات ها از کنار درختان عبور کرده و بر زیبایی دره افزوده و سد خاکی و زیبای روستا در فاصله پنج کیلومتری نرسیده به روستا قرار دارد.

مدرسه علمیه علیا
نام واقف این مدرسه میر علی بیک است که در اواخر دوره صفویه آن را تعمیر کرده و تا پیش از زلزله مورد استفاده طلاب بوده است.

معماری این مدرسه در نوع خود کم نظیر است. پشت ایوان ورودی، هشتی واقع شده که در ضلع شرقی هشتی مدرس (محل تدریس) به شکل هشت ضلعی و پوشش گنبدی و در ضلع غربی آن، مسجد (نمازخانه) با تزئینات زیبای مقرنس واقع شده است.

ورودی حیاط مدرسه در اضلاع شمال شرقی و شمال غربی هشتی می‌باشد و در مرکز حیاط، گودال باغچه‌ای هشت ضلعی قرار دارد. مدرسه دارای چهار ایوان، و در سه ضلع آن حجره‌های طلاب ساخته شده‌اند. 

پایان پیام/