نگاهی به نظام تربیتی امام خمینی (ره)

به گزارش خبرگزاری شبستان،‌ حجت الاسلام هادی عجمی، مدرس فقه فرهنگی و تربیتی و کارشناسی ارشد تربیت اخلاقی در مقاله ای به نظام تربیتی امام خمینی (ره) پرداخته است که مشروح آن را در ادامه می خوانید:

مرحوم امام خمینی (ره) مربی است که گفته‌های خود را در مراتب مختلف، طبگی، استادی، انقلاب سیاسی و رهبری اجرا کرد. کسی که به شیوه تربیتی خود عمل کرده است؛ سپس دیگران کردند که به آنها عمل ‌کنند. حرف این استاد، شنیدن دارد؛ زیرا امتحان شده و جواب داده است.

درنتیجه درسترسی به نظام فکری ایشان بسیار مهم است. نظام فکری کسی که در عرصه های مختلف، جواب داده است. این نظام فکری، ساحات مختلفی دارد: اخلاقی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، ارزشی و ...

در هر نظام فکری دو مسئله مهم است. ترسیم قله ها و اهداف آن نظام فکری و راه رسیدن به اهداف و قله ها. مثلا در علم اخلاق، قله‌های اخلاقی را ترسیم می‌کند؛ اما در تربیت اخلاقی، راه رسیدن به آن قله‌ها را ترسیم می‌کند. همانند اینکه علم هنر، اقتصاد و اعتقادات، قله‌های آنها را ترسیم می‌کنند؛ اما تربیت هنری، اقتصادی و اعتقادی، راه‌های رسیدن به آن قله‌ها را نشان می‌دهند.

محدود کسانی هستند که در این دو، سر رشته دا‌شته باشند؛ اما امام خمینی ره در کلام و کتب خود، از سویی قله‌های اخلاقی و چیستی اخلاق و عرفان را تبیین می‌کند و نیز راه رسیدن به آن قله‌ها را که تربیت است.

هندسه نظام فکری امام

برای به‌دست آوردن نقشه و هندسه مورد نظر امام خمینی ره و  استفاده هر چه بهتر از این مربی، بایسته است، نظام فکری ایشان کشف شود؛ تا برپایه آن نظام فکری از مطالب ایشان بهتر بهره‌برده شود.

یکی از راه‌های به‌دست آوردن مکتب تربیتی هر فرد، توجه به سیره فکری خود اوست. این همان نکته‌ای است که کمتر توجه می‌شود. به‌طور معمول افراد برای به‌دست آوردن دیدگاه‌های هر فردی، به محتوای کتب او مراجعه می‌کنند و غافل از سیره فکری و حتی نظام کلی کتاب‌های آن فرد هستند.

توجه به کتب تریبتی حضرت امام خمینی ره و سیر نگاشت آنها، ما را کمک می‌کند تا به نظام فکری روح الله خمینی ره و هندسه آن پی ببریم. زیرا این کتاب‌ها را ایشان برای تربیت مخاطب نگاشته‌اند؛ درنتیجه موضوعات انتخاب شده و نوع بیان آنها، می‌تواند به ما کمک کند تا بتوانیم نظام فکری امام خمینی ره را کشف کنیم. نگاه هندسی به این نظام نشان می‌دهد، این نظام پنج بعد دارد که نظام تربیتی امام خمینی در ترسیم این ابعاد و اتصال نقطه‌ای آنها به یکدیگر شکل می‌گیرد.

1. توحیدی محوری

امام خمینی در هر بزنگاهی بر توحید تاکید دارند. محور نظام تفکری و تربیتی امام  خمینی ره حتی در سیاست، توحید است. ایشان می‌نویسند:

 «اى عزيز! جميع علوم شرعيّه مقدمه معرفت اللّه و حصول حقيقت توحيد است در قلب كه آن صبغة اللّه است: «وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً». غايت امر آنكه بعضى مقدمه قريبه و بعضى بعيده و بعضى بلاواسطه و بعضى مع الواسطه است. علم فقه، مقدمه عمل است و اعمال عبادى، خود، مقدمه حصول معارف و تحصيل توحيد و تجريد است... و همين نحو، علمِ به منجيات و مهلكات در علم اخلاق، مقدمه [است‏] براى تهذيب نفوس، كه آن مقدمه است براى حصول حقايق معارف و لياقت نفس براى جلوه توحيد.[1]

بنابراین، اگر در یک نظام فکری، توحید محور نباشد، نمی‌توان آن را به دیدگاه امام خمینی ره در آن باره نسبت داد.

به خلاف آنکه امروزه حتی برخی دیدگاه های ضد توحیدی و لیبرالی را به امام نسبت می‌دهند که نسبت ناروایی است.

2. ولاییت مداری

به خلاف برخی نظام‌های اخلاقی و عرفانی، امام خمینی ره همچون هر فقیهی، توجه ویژه به روایات اهل بیت و کشف راه تربیت از آنها دارد. به همین علت اصلی‌ترین نکات تربیتی ایشان در کتاب شرح چهل حديث[2] آمده است. ایشان هرچند فیلسوف و عارف بودند، اما برای تربیت و تبیین راه تربیت، از شرح احادیث اهل بیت ع بهره می‌برند و فقط اتکای ایشان به مباحث عقلی و عرفانی نبود.

نظام فکری ایشان، یک نظام ولایت مدار است. نمودی از این نظام را می‌توان در پرداختن ایشان به نظریه ولایت فقیه دید. نظریه ولایت فقیه دیدگاهی است که ولایت را مخصوص خداوند و جانشین او می‌داند؛ اما در زمانی که امام معصوم وجود ندارد، کسی می‌تواند مدیریت جامعه را دست گیرد که به اصول و قوانین آن ولی الله، واقف باشد که همان فقیه است. از سویی بتواند مسائل به روز را از آن مبانی به دست آورد که فقیه زمان‌شناس است!

3. نگاه جریانی و تشکیلاتی

از نخستین کتاب‌هایی که به قلم امام خمینی (ره) نگاشته شده است، کتاب شرح حديث جنود عقل و جهل است. این کتاب شرح روایتی است که خواننده را با دو سپاه (جنود) عقل و جهل آشنا می‌کند؛ دو سپاهی که در جنگ هستند؛ هر یک یاران، ادوات و به تعبیر روایت، هفتاد و پنج لشکر دارند.[3] امام خمینی در توضیح می‌نویسند: «معرفت عقل و جهل و جنود آنها مقدمه‏اى براى هدايت است».[4] ایشان در اولین صفحات کتاب شرح چهل حديث دراین باره توضیح می‌دهند که:

 «هميشه بين اين دو لشكر جدال و نزاع است، و انسان ميدان جنگ اين دو طايفه است: اگر جنود رحمانى غالب شد، انسان از اهل سعادت و رحمت است و در سلك ملائكه منخرط، و در زمره انبيا و اوليا و صالحين محشور است، و اگر جنود شيطانى و لشكر جهل غالب آمد، انسان از اهل شقاوت و غضب است، و در زمره شياطين و كفار و محرومين محشور است».[5]

در نتیجه در نگاه امام خمینی ره، ما در نظام عام با یک حرکت آرام فردی مواجه نیستیم؛ بلکه این نظام در تقابل دو جبهه و دو جریان شکل می‌گیرد. هر یک از دو طرف، تشکیلاتی دارند. این دو تشکیلات و دو جبهه پیوسته در حال حرکت و تقابل هستند. بنابراین، نظام این عالم یک حرکت تشکیلاتی ـ جریانی است؛ نه اینکه چند نکته فردی و شخصی باشد.

نمودی از تقویت کردن جبهه عقلانی، وارد کردن احکام الله در عمل است که همان  جمهور اسلامی ایران است.

4. نگاه جهادی

از مؤلفه‌های مهم نگاه و نظام فکری امام خمینی، نگاه جهادی ایشان است. همانگونه که بیان شد، ایشان تربیت را میدان جنگ سپاه عقل و جهل می‌دانند. در این میدان، تربیت در حقیقت همان جهاد و ستیز برای غالب کردن عقل بر جهل است. توجه ویژه ایشان به عنصر جهاد، سبب شده است در کتاب شرح چهل حديث نخست از تبیین روایتی آغاز کنند که همین نکته در آن تاکید می‌شود:

«سكونى از حضرت ابى عبد اللّه الصادق، عليه السلام، حديث كند كه فرمود: همانا پيغمبر ص لشكرى را فرستاد. پس چون كه بر گشتند فرمود: «آفرين باد به گروهى كه به جاى آوردند جهاد كوچك را، و به جاى ماند بر آنها جهاد بزرگ.» گفته شد اى پيغمبر خدا چيست جهاد بزرگ؟ فرمود: «جهاد نفس است.»[6]

استفاده از کلیدواژه جهاد در عرصه های مختلف فرهنگی و سیاسی در کلام ایشان و خلف صالح ایشان نمود و بروز ویژه‌ای دارد.

5. عملیاتی بودن تفکر

نظام فکری امام خمینی ره عملیاتی و روش‌مند است؛ نه اینکه صرفا بیان نکات کلی باشد. در نگاه علمیاتی امام خمینی ره، عبادت و به‌ویژه نماز، جایگاه ویژه دارد. ایشان به رغم اشتغال‌های فراوانی و موضوعات فراوانی که می‌توانستند به آن اشتغال داشته باشند، دو کتاب درباره نماز دارند: کتاب سرالصلاة و آداب الصلاة که نشان از اهمیت این روش تربیتی در نظام فکری ایشان دارد. در نگاه و در سلوک تربیتی ایشان:

 «از براى نماز غير از اين صورت، معنايى است و غير از اين ظاهر باطنى است، و چنانچه ظاهر را آدابى است كه مراعات ننمودن آنها يا موجب بطلان نماز صورى يا نقصان آن گردد، همين‏طور از براى باطن آدابى است قلبيّه باطنيه كه با مراعات ننمودن آنها نماز معنوى را بطلان يا نقصان دست دهد، چنانچه با مراعات آنها نماز داراى روح ملكوتى شود.[7]

درنتیجه بر اساس نگاه ایشان، رعایت احکام و آداب ظاهری، مقدمه رسیدن به اسرار و کنه هدایت و تربیت است. در برداشتی کلی از سخن ایشان، راه رسیدن به کنه و سر تربیت و رسیدن به مراتب بالای تربیت، انجام آداب و احکام ظاهری شرعی است. مربیان باید توجه ویژه به انجام عبادات و آداب اسلامی از سوی متربیان داشته باشند.

جمع بندی

متصل کردن این 5 بعد، هندسه نظام فکری مورد نظر امام خمینی ره را تشکیل می‌دهد. این شکل ترسیم شده، در مقابل چند نظام تربیتی مشهور است:

ـ در مقابلِ نگاه سکولاری است که نه تنها توجهی به توحید ندارد و نسبت به آن برای خود وظیفه‌ای قائل نیست؛ تا جایی که در عمل مخالف آن نیز عمل می‌کند.

ـ در مقابل نگاه‌های سوفی مسلک است که توجهی به ولایت ندارد و فهم عرفانی خود را ملاک می‌داند.

ـ در مقابل نگاه فردی و غیرجریانی به تربیت است که آن را جریانی و جهادی نمی‌داند.

ـ در مقابل نظام‌های تربیت است که به بیان کلیات بسنده می‌کنند و عملیات اجرایی برای تربیت ترسیم نمی‌کنند.

ـ در مقابل مباحث فکری است که نظام واحدی ندارند و باری به هر جهت نسخه‌های تربیتی می‌چینند.

امام خمینی، به پشتوانه قدرت فقهاتی خود و قدرت الهی و اخلاقی و از سویی دیگر در عرصه و جریان حرکت‌های اجتماعی و مدیریتی بودن، نظامی توحیدی، ولایی، جریانی، جهاتی و عملیاتی از تربیت ترسیم می‌کنند.

به‌رغم اینکه امام راحل، انقلاب و خط کلی آن را به خوبی مدیریت کردند، نظام اسلامی تشکیل یافته از آن نتوانست، نظام آموزشی و تربیتی کشور را برپایه نگاه معمار خود، طرح ریزی کند. به‌ویژه اینکه نگاه جریانی ـ جهادی و عملیاتی در آموزش و پروش آن، رنگ لازم را ندارد.

امید است در جریان تحول نظام آموزش و پرورش، در کنار زحمات فراوانی که کشیده شده است، به نظام فکری ـ تربیتی امام خمینی و هندسه آن، توجه بیشتری شود.

[1] خمينى، روح‏الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، شرح حديث « جنود عقل و جهل »، 1جلد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) - ايران - قم، چاپ: 7، 1382 ه.ش. ص9

[2]. «اربعين» (چهل حديث) عنوان كتابهايى است كه معمولا در بردارنده 40 حديث است، يا آنكه 40 باب است در حديث. تأليف «اربعينيات» ظاهرا از قرن چهارم هجرى معمول شده و در كتابهاى عربى به «كتب الاربعينيات» معروف است (خمينى، روح‏الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، شرح چهل حديث (اربعين حديث)، 1جلد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) - ايران - قم، چاپ: 24، 1380 ه.ش، ص1).

[3] خمينى، روح‏الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، شرح حديث « جنود عقل و جهل »، 1جلد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) - ايران - قم، چاپ: 7، 1382 ه.ش. ص19.

[4] خمينى، روح‏الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، شرح حديث « جنود عقل و جهل »، 1جلد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) - ايران - قم، چاپ: 7، 1382 ه.ش. ص57.

[5] خمينى، روح‏الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، شرح چهل حديث (اربعين حديث)، 1جلد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) - ايران - قم، چاپ: 24، 1380 ه.ش. ص5.

[6] خمينى، روح‏الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، شرح چهل حديث (اربعين حديث)، 1جلد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) - ايران - قم، چاپ: 24، 1380 ه.ش. ص4.

[7] خمينى، روح‏الله، رهبر انقلاب و بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران، آداب الصلاة(فارسى)، 1جلد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (س) - ايران - تهران، چاپ: 7، 1378 ه.ش. ص 2.