خبرگزاری شبستان،گروه مسجد و کانون های مساجد، قیام پانزده خرداد، نهضتی خودجوش و مردمی در تهران، قم و برخی از شهرهای دیگر در اعتراض به دستگیری امام خمینی(ره) بود. مهمترین حادثه که منجر به شروع قیام شد، سخنرانی امام خمینی(ره) در مدرسه فیضیه قم و پخش خبر آن در کشور بود. امام خمینی(ره) در این سخنرانی به شدت و به صراحت به شاه و اسرائیل حمله کرد، به دنبال این سخنرانی، امام(ره) در سحرگاه ۱۵ خرداد در منزل خود در قم دستگیر و به تهران منتقل شد و مردم همان روز در قم و تهران و دیگر شهرها به خیابان‌ها ریختند و قیام پانزده خرداد شکل گرفت.
تظاهرات در قم، تهران و ورامین به مقابله حکومت انجامید و تعدادی از مردم کشته و مجروح شدند. امام خمینی(ره)، به‌دلیل کشته شدن جمعی از مردم، این‌روز را برای همیشه عزای عمومی اعلام کرد.
ماجرای قیام ۱۵ خرداد ۴۲
امام خمینی(ره) به مناسبت چهلمین روز حادثه فیضیه دعوت به برگزاری مجلس ختم کرد و روز بعد در بیانات آغاز درس حوزه، دولت را مورد حمله قرار داد. او در همین زمان علمای نجف و قم را نیز مورد عتاب قرار داد. مذمت دولت در رابطه با حمایت از فرقه بهایی و یادآوری خطر نزدیکی ایران به اسرائیل از مضامین مورد تأکید امام خمینی(ره) بود. ایشان پیش از آغاز محرم، وعاظ را مورد خطاب قرار داد و از آنها خواست سیاست‌های ضداسلامی شاه و همدستی او با اسرائیل را مورد انتقاد قرار دهند. ساواک نیز متقابلاً عده‌ای از وعاظ را احضار کرد و از آنان خواست به سه مطلب اشاره نکنند: ۱. ضد شاه سخنی نگویند ۲. علیه اسرائیل مطلبی نگویند.۳. مرتب به مردم نگویند اسلام و قرآن در خطر است.
امام خمینی(ره) از آغاز محرم آن سال در منزل خود مجلس روضه‌خوانی برگزار کرد و هر شب نیز به یکی از مجالس سوگواری محله‌های قم سر زد. ایشان قبلاً به مراجع و علمای قم نیز پیشنهاد کرده بود تا در روز عاشورا در مدرسه فیضیه سخنرانی کرده و از مظالم رژیم سخن گفت. در این زمان، التهابی در شهر پدید آمد و بسیاری نیز از دیگر شهرها به قم آمدند. بعد از ظهر عاشورا ـ ۱۳ خرداد ۴۲ ـ امام خمینی(ره) برای ایراد سخنرانی به طرف مدرسه فیضیه رهسپار شد. جمعیت بسیاری در اطراف فیضیه و در صحن حرم تجمع کردند. اکنون این امام بود که واکنش‌های او امواج اجتماعی را به حرکت درمی‌آورد. امام خمینی(ره) در سخنرانی کوبنده خود، حادثه حمله به فیضیه را مورد مؤاخذه قرار داد، به اسرائیل و نقش او در سیاست ایران حمله کرد و به نصیحت شاه پرداخت.
صبح این روز در تهران نیز مردم به خیابان‌ها ریخته و در میدان بهارستان و دانشگاه تهران تجمع کردند. روز بعد نیز تظاهرات و حرکت‌های خیابانی ادامه یافت. این حرکت‌ها در قم در شکل دسته‌های عزاداری تا پاسی از شب ادامه پیدا کرد.
شاه دیگر دریافته بود که موج‌های خروشان در دستان امام قرار گرفته و بدین سان تصمیم می‌گیرد با حذف ایشان از صحنه، به هر شکل ممکن به کنترل امور بپردازد. در نیمه شب ۱۲ محرم (۱۵ خرداد) مأموران نظامی به منزل امام خمینی(ره) هجوم آورده، او را دستگیر کرده و به باشگاه افسران تهران و از آنجا به پادگان قصر منتقل می‌کنند.
در روز ۱۵ خرداد با رسیدن خبر دستگیری امام، اعتراضات گسترده‌ای در قم، تهران، ورامین، مشهد و شیراز برگزار شد. تظاهرات تبدیل به شورش گسترده خیابانی می‌شود و دسته‌جات مردم بی‌محابا در مواجهه با نظامیان مستقر در شهر قرار می‌گیرند. در خیابان‌های مرکزی قم و تهران سیل جمعیت غیرقابل کنترل می‌شود. مأموران نظامی به روی تظاهرکنندگان آتش گشودند. مردم نیز با چوب و سنگ به دفاع از خود برخاستند. تظاهرات در آن روز و دو روز بعد نیز ادامه یافت و هزاران نفر از مردم کشته و مجروح شدند. فجیع‌ترین حادثه، قتل عام دهقانان کفن‌پوش ورامینی بود که در پشتیبانی از امام راهی تهران شده بودند. مأموران نظامی در سرپل باقرآباد با آنها روبرو شده و با سلاح‌های سنگین مردم را قتل عام کردند.
نقش فعال مساجد تهران در قیام ۱۵ خرداد
در تهران، محوریت اصلی تظاهرات و جنبش‌ها با محوریت مساجد بود. مهمترین نقش را در این بین مسجد ارک ایفا کرد. مسجد ارک در ضلع شمالی میدان ۱۵ خرداد تهران قرار دارد. با فرا رسیدن ماه محرم سال ۱۳۴۲ حکومت تدابیر خاصی را برای جلوگیری از هرگونه تجمع و اعتراض اندیشیده بود. مسجد ارک از موقعیتی برخوردار بود که از طرفی به خاطر وجود ادارات مختلف محل رجوع افراد مختلفی از عموم مردم بود و از سوی دیگر بازاریان تهران با سابقه در مبارزات ضد استبدادی از جمله در انقلاب مشروطه رفت و آمد بسیاری به آنجا داشتند، همین مسئله باعث شده بود که حکومت پهلوی کنترل بیشتری بر آن داشته باشد. به طور نمونه حکومت از ترس این که مبادا بعد از مجلس روضه‌خوانی روز عاشورا در مسجد ارک، مردم تظاهرات کرده و علیه شاه شعار بدهند، به ساواک، شهربانی و گارد شاهنشاهی دستور داده بود تدابیر لازم جهت جلوگیری از تظاهرات را انجام دهند. با این اوصاف، اما می‌توان گفت وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ از مسجد ارک آغاز شد.
با وجود تدابیر شدید امنیتی، تظاهرات گسترده‌ای در خیابان‌های تهران برگزار شد، اما دستگیری امام خمینی در ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ بازتاب گسترده‌ای در کشور داشت. یکی از اعضای هیأت امنای مسجد در خاطره‌ای گفته است: «در میدان ارک جمعیت زیادی به سرکردگی طیب حاج‌رضایی و حاج اسماعیل رضایی که از سرکرده‌های میدان [میوه و تره‌بار] بودند، جمع شده به سوی مسجد ارک آمدند. حکومت با دیدن هیجان و خشم مردم، با قشون وارد معرکه شد و زد و خورد عجیبی در آنجا رخ داد که منجر به زخمی شدن تعداد زیادی از مردم شد.»
مراسم ختم شهدای قیام ۱۵ خرداد در مسجد ارک برپا شد. همچنین بعد از تیرباران و شهادت طیب حاج‌رضایی و حاج اسماعیل رضایی، مسجد ارک از جمله مساجدی بود که برای این دو نفر مجلس ختم برگزار کرد.
مسجد جامع بازار
مسجد جامع بازار به دلیل موقعیت سیاسی بازار دارای نقش و اهمیت خاصی در قیام ۱۵خرداد ۱۳۴۲ و انقلاب اسلامی داشتهاست و از همان آغاز پایگاه مبارزان بود، اسناد شهربانی و ساواک این موضوع را مورد تأیید قرار میدهد، در اسناد ۱۱خ رداد ۱۳۴۲ شهربانی آمده است: پیرو گزارش قبل از مسجد جامع مراقبت به عمل آمد، هفت نفر روضه خواندند، آقای کامل خراسانی بر منبر رفته و تمام صحبتهای او اشاره به دولت و مردم را بر علیه حکومت تحریک می‌کرد و گفت چرا خارجیان را به خاک ایران راه دادهاند، آقای انصاری قمی بر منبر قرار گرفت و به مردم گفت چرا قیام نمیکنید و چرا از بیگانگان پیروی مینمائید.
مسجد حاج ابوالفتح
به دنبال دستور امام خمینی(ره) از اول محرم، مجامع و محافل کثیری در سراسر کشور برای روشنگری و افشای رژیم وابسته به استکبار پهلوی برگزار شد و در دسته‌های سینه زنی و زنجیرزنی شعارهای انقلابی مطرح شد. از جالبترین این برنامهها تظاهرات روز عاشورای (۱۳ خرداد) تهران بود که از مسجد حاج ابوالفتح واقع در میدان شاه سابق آغاز شد، در این حرکت، جمعیت به گروه‌های متعدد تقسیم شده و نظم و سازماندهی هر گروهی به عهده عده‌ای مجرب گذاشته شده بود و برای جلوگیری از حمله آشوبگران گماشته دولتی، دو صف زنجیری طویلی از مسئولین تظاهرات دو سوی جمعیت را محافظت می‌کرد. هر گروهی شعار مخصوص خود را داشت، جالب این که اقشار دانشجویی، روحانی، بازاری، کارگر و دهقان، در این خشم مقدس حضور داشتند، تصویر امام و جملاتی از حضرت امام حسین(ع) زینت بخش صفوف عزاداران بود، تظاهر کنندگان صبح روز عاشورا شروع به حرکت کردند و ساعت سه بعد از ظهر پس از عبور از مسیر ری، بهارستان، مخبرالدوله، دانشگاه، بازار در مسجد شاه (مسجد امام خمینی) به برنامه خود خاتمه دادند. این تظاهرات که از مسجد آغاز و به مسجد ختم گردید تبلور عینی اقشار مختلف جامعه خصوصا بازاریان و دانشجویان بود که در حمایت از روحانیت و مخالفت با رژیم پهلوی پای بر میدان نهاده بود.
مسجد سیدعزیزالله و مسجد شاه ( امام خمینی(ره))
مساجد سیدعزیزالله، شیخ علی، امین‌الدوله و آذربایجانیها نیز به عنوان محل شکلگیری هستههای مبارزاتی اهمیت ویژهای داشتند و مرکز ارتباط روحانیان و بازاریان بودند، نقطه عطف این مبارزات با روی کار آمدن اسدالله عَلَم و اجرای طرح انجمنهای ایالتی و ولایتی آغاز شد و به مبارزه علنی علما، بازاریان و سایر طبقات با رژیم پهلوی مبدّل شد. به دنبال سخنرانی امام خمینی(ره) در خرداد ۱۳۴۲، در مسجد سید عزیزالله مراسم دعا و نیایش برگزار شد و در پی آن علمای وقت خوانساری، بهبهانی و تنکابنی در این مسجد متحصّن شدند، در پی این اقدام مساجد دیگر نیز وارد عمل شدند و مبارزات مردمی در کشور افزایش یافت و سخنرانیهایی در مساجد فوق به تأسی از امام خمینی(ره) توسط آیت‌الله خوانساری و حجج اسلام فلسفی و تنکابنی برگزار شد. به نحوی که عمال رژیم پهلوی در خرداد ۱۳۴۲ مسجد سید عزیزالله را که در چهار سوق بازار تهران قرار داشت تعطیل کردند، با این وجود شدّت مبارزات مردمی به حدی بود که اسدالله علم ناچار به لغو تصویب نامه مورد اشاره شد.
این مسجد در حوادث ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نیز، کانونی مهم به شمار میرفت. به دنبال اعلام مراجع و علما خصوص امام خمینی(ره) به برگزاری مراسم و مجالس عزاداری به‌صورتی پررنگتر در عاشورای سال ۱۳۸۲ ه.ق، مردم به صورت دسته‌های عزادار در خیابان‌های تهران ظاهر شدند و با سردادن شعار خمینی خمینی خدا نگه دار تو، ملّت طرفدار تو، حمایت خویش را از امام و مخالفت خود را با رژیم شاه اعلام کردند، آنان به بازار تهران آمدند و از طریق خیابان مولوی به مسجد شاه (امام) رفتند. در این تظاهرات یکی از دانشجویان ضمن سخنرانی، پشتیبانی دانشجویان را از نهضت امام خمینی اعلام کرد. ساعت ۱۶ همان روز مردم پس از تظاهرات به مسجد بازگشتند و پس از استماع سخنرانی آیت‌الله مکارم شیرازی که در تقبیح اعمال رژیم پهلوی صورت گرفت، در حالی که شعار «خمینی خمینی خدا نگه دار تو بمیرد بمیرد دشمن خونخوار تو»، سر میدادند به سوی میدان سپه راه افتادند و در اثنای حرکت عده کثیری به آنان ملحق شدند. آنان بعد از تظاهرات در بازار به مسجد حاج ابوالفتح رفتند و در مجلس ماتمی که روحانیان برگزار کرده بودند، حضور یافتند، در آن جلسه مقرر گردید تظاهرات روز بعد از مسجد شاه (امام) ادامه یابد.
مسجد آذربایجانیها
مسجد شیخ عبدالحسین واقع در بازار تهران است که به مسجد ترکها یا آذربایجانیها موسوم است. این مسجد نیز مرکز فعالیتهای مذهبی و تبلیغی و سیاسی بود، مرحوم فلسفی در شب عاشورای سال (۱۳۴۲ ش) در این مکان بحث‌هایی را آغاز کرد که گزارشهایی از منبرهای ایشان در اسناد ساواک و شهربانی آمده است، جالب آن که اسداللّه علم نخست وزیر وقت و نصیری(رئیس ساواک)، برخی امرای ارتش و عده‌ای ساواکی، مستمع سخنان وی بودند. جمعیت به قدری زیاد بود که فلسفی از طریق پشت بام به مسجد رفت. وی در این منبر مسجد را کانون جنبش معرفی کرد و از استیضاح دولت عَلَم توسط روحانیت، قدرت علما، جنایات رژیم در مدرسه فیضیه و ایجاد محیط رعب و وحشت در قم سخن گفت، به همین دلیل حجت‌الاسلام فلسفی را دستگیر کردند و به زندان شهربانی انتقال دادند.
نتایج و پیامدهای قیام ۱۵ خرداد
قیام ۱۵خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی مبدأ انقلاب اسلامی مردم ایران بود. محمدرضا پهلوی ۲ روز بعد از نهضت ۱۵ خرداد، قیام مردم را بلوا، اقدامی وحشیانه و نتیجه اتحاد ارتجاع سرخ و سیاه نامید و سعی کرد تا آن را به خارج از مرزها و اشخاصی همچون جمال عبدالناصر نسبت دهد. سستی ادعاهای محمدرضا پهلوی بر هیچ‌کس پوشیده نبود. برخلاف ادعاهای مکرر وی، عناصر چپ و کمونیست‌ها نه تنها هیچ‌گونه مشارکتی در این قیام نداشتند بلکه حزب توده و دیگر کمونیست‌های ایران در نوشته‌ها و مواضع خویش به تکرار تفسیر رادیو مسکو و روزنامه‌های شوروی از وقایع پانزده خرداد می‌پرداختند.
پس از واقعه پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ با وجود سانسورهای شدید رژیم، خبرهای دستگیری امام خمینی(ره) و قیام ۱۵ خرداد در مدت کوتاهی نه تنها در سراسر کشور، بلکه به فراتر از مرزها گسترش یافت و موجی از نفرت و خشم ضد رژیم به راه افتاد. حوزه های علمیه نجف، کربلا و کاظمین به حمایت از امام خمینی(ره)، تلگراف‌هایی به سران کشورهای اسلامی و سازمان‌های بین‌المللی مخابره و کشتار ۱۵ خرداد رژیم را به شدت محکوم کردند. تمام این اتفاق‌ها در حالی صورت می‌پذیرفت که در مطبوعات کشور هیچ خبری از حقایق و وقایع منعکس نمی‌شد.
قیام ۱۵ خرداد، اگرچه واکنش طبیعی مردم مسلمان در برابر مصوٌبات خلاف اسلام رژیم و بازداشت امام خمینی(ره) بود، آزادی فوری ایشان را در برنداشت. از این رو، اعتراض ها از همه نقاط ادامه داشت و سرانجام علمای تراز اوٌل کشور، برای چاره‌جویی در تهران اجتماع کردند. رژیم حاکم که از یک ۱۵ خرداد دیگر بیمناک بود، کوشید آنها را پراکنده سازد و قدمی در راه خواست آنها برندارد. از طرفی مراجع تقلید، اعلامیه‌ای صادر کردند، مبنی بر این که امام خمینی (ره) مجتهد جامع الشرایط و مرجع تقلید است و بر پایه قانون از محاکمه و تعرٌض مصون است. سپس با انتشار این مطلب، رژیم خود به خود مجبور شد، برای فرو نشاندن نارضایتی‌های عمومی، امام خمینی(ره) را آزاد کند.
برگرفته از کتاب نقش بازار در قیام ۱۵ خرداد و کتاب پایگاه های انقلاب اسلامی به روایت ساواک
نظر شما