هیأت از دل بوم ایران جوشیده است

اولین پیش‌نشست همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی، با عنوان «هیأت در بوم ایران» و با حضور دکتر میثم مهدیار معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در مکان این پژوهشگاه برگزار شد.

 خبرگزاری شبستان، گروه مسجد و کانون‌های مساجد، اولین پیش‌نشست همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی، با عنوان «هیأت در بوم ایران» و با حضور دکتر میثم مهدیار معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در مکان این پژوهشگاه برگزار شد.

دکتر مهدیار سخنان خود را با قدردانی از برگزاری همایش علمی هیات و آیین های مذهبی آغاز کرده و بیان داشت: امیدواریم این همایش، زمینه ای را فراهم کند تا اصحاب علوم انسانی و اجتماعی و اهل فکر و اندیشه کشور، با مسئله آیین ها و مناسک مذهبی و ساخت های اجتماعی شکل گرفته حول آن ها، مواجهه عمیق تری داشته باشند.

وی ادامه داد: علی رغم اینکه آیین ها و مناسک مذهبی و ساخت ها و نهادهای اجتماعی مرتبط با آن ها، در تاریخ ایران قدمت زیادی دارند، اما به دلایل مختلف، در حوزه علوم اجتماعی و انسانی ما، چندان مورد توجه قرار نگرفته اند. متاسفانه دانش های جدید در کشور ما، بیشتر به شکل ترجمه ای و تقلیدی است؛ بنابراین، حتی چنین مسائل مهمی که نسبت خاصی با بوم و تاریخ ما دارد، یا مورد توجه اصحاب علوم اجتماعی قرار نمی گیرد و یا به صورتی بسیار سطحی و سیاست‌زده از آن ها بحث می شود. به همین دلیل، ادبیات علمی جدی در این زمینه وجود ندارد و پیوندهای بنیادینی که بین دین، نهادها و آیین ها برقرار است، مورد بررسی واقع نمی شود.

معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات افزود: گویی گفتمان غالب علوم اجتماعی در کشور ما، خودش را مقابل ایده مرکزی نظام سیاسی مستقر تصور می کند، به همین جهت هم بسیاری از این دست موضوعات را از زاویه ای سطحی و با نگاه سیاست روزمره، مورد خوانش قرار می دهد. مثلا چون جمهوری اسلامی نسبت نزدیکی با آیین ها و مناسک مذهبی دارد، این مناسک به صورت عمیقی مورد مطالعه قرار نمی گیرند و به شکلی سیاست زده و همراه با پیشفرض‌های بسیار زیاد درباره آن ها اظهار نظر می شود. البته بُعد سیاسی این موضوع باید بخشی از توجهات و تحلیل ها را در پی داشته باشد، اما وقتی با وجود فقر ادبیات در این حوزه، عمده گفتارها سمت و سوی سیاسی به خود می گیرد، نشان از نوعی ناهنجاری است.

مهدیار اظهار نمود: به طور کلی، متاسفانه این مسائل سیاسی روزمره است که جهت گیری های نظری در ایران را تعیین می کند و بر اثر میزان بودجه های پژوهشی، جناح بندی ها و گرایش های سیاسی و حتی گاهی با تغییر دولت ها، چارچوب های نظری هم تغییر می کند! به همین خاطر است که محققان ما بدون اتکاء به یک سنت پژوهشی و نظری، بعضا حرکتی زیگزاگی دارند و تحلیل های آن ها، کاریکاتوری می شود؛ به این صورت که مثلا تحلیل امسال یک محقق، تحلیل سال گذشته همان محقق را نفی می کند و با هم تناقض دارند. رسانه زدگی فضا نیز، به طرح این مسائل در سطح یادداشت های فیسبوکی و تلگرامی، دامن می زند.

مهدیار اضافه کرد: مثال های زیادی برای این معضل دارم. برای نمونه، یکی از مدرسین جامعه‌شناسی درباره زنجیرزنی دختران در کرج، توییتی به این مضمون زده بود که درب هیات ها را باز کنید تا هر کس و با هر سلیقه ای وارد شود! در حالی که همین دوست عزیز، سال گذشته در نقد برنامه‌هایی چون معلی و محفل، نگاه ذات گرایانه ای به تلویزیون داشت و معتقد بود ورود به هیات، نیازمند آداب تشرف است و ذات مناسک با ذات تلویزیون همخوانی ندارد. یا یکی از همین دوستان، در مورد فیلم آن خانم بی حجاب در ترکیه که از هیات صحبت می کرد، به نوعی عرفی شدن آیین‌های مذهبی را توجیه می کرد، اما سال های قبل درباره نوستالژی هیات های قدیمی و سنتی می نوشت و بر این باور بود که هیات هرچه قدیمی تر، اصیل تر! حال، کسی که دغدغه اصالت دارد و اصالت را هم در زمان خلاصه کرده است، چگونه می تواند طرفدار عرفی شدن باشد؟

وی با اشاره به فراگیر بودن پدیده هیات و آیین های مذهبی در کشور به نحوی که حداقل برای دو ماه محرم و صفر، میلیون ها نفر را به صحنه می آورد، ابراز داشت: عجیب و مایه تاسف است که این مسئله مهم، به تنهایی به یک حوزه پژوهشی مستقل و جدی تبدیل نشده است. همین نشان می دهد که ما با یک علوم انسانی و علوم اجتماعی نرمال مواجه نیستیم.

دکتر مهدیار عنوان کرد: من در این جلسه تلاش می کنم قدری بین بوم و تاریخ ایران، با هیات به مثابه پدیداری اجتماعی پیوند برقرار کنم. همان طور که گفته شد، علوم انسانی و اجتماعی ما با تاریخ ایران بیگانه است و چارچوب های نظری موجود نیز، مورد نقد و خدشه هستند. از طرفی، چارچوب های نظری بومی نیز منقح نشده است و در این حوزه، با دشواری هایی روبه رو هستیم.

وی افزود: هنگامی که بررسی می کنیم متوجه می شویم که تنها در ایران است که «هیات» داریم. مثلا در عراق، مفهوم «موکب» را داریم، اما هیات با معنا و صورت خاص خودش، تنها در ایران ریشه دارد. پس باید پرسید چگونه ساخت اجتماعی هیات به شکل امروزی، در ایران نهادینه شده است؟ از بازار تهران تا روستاهای حاشیه کشور، هیات ها را می بینیم. درست است که از بعد از شهادت امام حسین(ع)، مراسم عزاداری شکل گرفته است، اما ساخت اجتماعی و مفهومی به نام هیات که مجرای این عزدارای است و شکل امروزین آن در ایران، حداقل صدسال قدمت دارد، فقط در محیط کشور ما به وجود آمده است. موکب در عراق، وجهی عشیره ای دارد، اما هیات در ایران، وجهی محله ای دارد. چرا چنین تفاوتی ایجاد می شود؟

مسئله دیگر آن که هیات در ایران وجهی خودآیین دارد؛ یعنی افرادی با یک سلسله مراتب ویژه در یک ساخت مشارکتی، دور یکدیگر جمع می شوند و مثلا هیاتی که در تهران تشکیل می شود، به لحاظ اندازه، فرم و محتوا تقریبا شبیه همان هیاتی است که در دیگر نقاط کشور تشکیل می‌شود؛ بنابراین می توانیم برای هیات از یک تیپ ایده آل سخن بگوییم. حال باید پرسید آیا این پدیده با بوم و تاریخ ایران نسبتی ندارد؟ قبلا در این رابطه، بحث هایی شده است. برای مثال، بخشی از این ساخت، شباهت هایی با جماعت واره های سنتی ایران مانند اصحاب فتوت و قلندریه و... دارد.

مولفه هایی از هیات را می توانیم در جماعت واره های تاریخی خود ببینیم؛ مفاهیمی مثل پیر، مرشد و سقا. فتوت نامه هایی که تدوین می شده، هم وجه صنفی داشته، هم پیوندی با الگوهای دینی و هم پیوندی با وجوه اقتصادی برقرار می کرده است. در هیات نیز، این مولفه ها به چشم می خورد و مفاهیمی مانند پیرغلام، معنای خاصی دارد. اما این شباهت ها، به صورت کامل توضیح‌دهنده نیست. ما جماعت واره های زیادی در طول تاریخ داشته ایم که به مرور ناپدید شده‌اند؛ پس چرا هیات در دوران مدرن نه تنها از بین نمی‌رود، که دائما بازتولید می شود؟ از طرفی، جماعت واره های فتوتی تنها در بخش هایی از ایران حضور داشته اند، اما هیات در همه نقاط کشور گسترش پیدا کرده است.

این استاد جامعه شناسی با نقد برخی از نگاه‌های اصحاب علوم اجتماعی گفت: گویی یک حالت تخاصمی نسبت به بوم ایران وجود دارد و در گفتارهای افرادی چون کاتوزیان، آبراهامیان، بشیریه و...، بوم ایران، مانع شکل گیری عقلانیت، مانع ایجاد طبقات و مانع توسعه فرض می شود. همچنین، گفته می شود بوم ایران باعث شکل گیری استبداد ایرانی، باعث به وجود آمدن برخی خلقیات منفی در ایرانیان و موجب تشکیل جامعه کوتاه مدت شده است. من می خواهم بگویم از قضا بوم ایران و محدودیت های آن، نوعی خلاقیت و عقلانیت متناسب با خود و ساخت های اجتماعی بلندمدت را به وجود آورده است. چگونه است که هیات از دهه ۱۳۰۰ به این سو، به عنوان یک ساخت اجتماعی خاص در شهر و روستا تکثیر شده است و فراتر از تقسیم بندی های مدرن عمل کرده است؟ این جنبه پرسش‌برانگیز هیات است.

من نگاهی را مطرح می کنم که مرهون تلاش های دکتر مرتضی فرهادی ناظر به مسئله ساخت‌های اجتماعی یاریگری در ایران است. هیات هم یک ساخت یاریگرانه است و من بین کشاورزی و دامپروری در ایران با پدیده هیات، ربط و نسبتی می بینم. از جمله وجوه عقلانیتی که بوم ایران ایجاد کرده است، یک فرهنگ مشارکتی خاص است که از این جهت، پتانسیل های فرهنگی ویژه‌ای را هم شکل داده است و باعث شده جامعه ایران، یک جامعه پایدار و بلندمدت شود که نزدیک به سه هزار سال دوام آورده است. یکی از مهم ترین ساخت های اجتماعی یاریگرانه در ایران، واره‌ها و بُنه‌ها بوده است. بُنه، یک ساخت همکاری بین چند خانوار در یک محله بوده است که چون محدودیت منابع آب داشته اند و فقط مقاطعی از سال را می توانسته اند کشاورزی کنند، برای کاهش هزینه های تولید، گاوآهن، هزینه ها و استفاده را بین خود سهم بندی می کرده اند. این مشارکت محلی، تعداد خانواده مشخصی را در برمی‌گرفت و اندازه بنه ها در هر محله، بزرگ تر از یک حد معینی نمی شد.

وی افزود: اکنون نیز، هرچقدر تراکم جمعیتی در یک محله بیشتر شود، تعداد هیات ها بیشتر می‌شود و این طور نیست که فقط یک هیات وجود داشته باشد و بسط پیدا کند. بنابراین معتقدم حافظه تاریخی ما از واره و بنه، در حال بازتولید در قالب هیات های محلی است. واره نیز، یک ساخت مشارکتی زنانه و نوعی تعاونی سنتی بوده است که زنان روستایی جهت هم افزایی در تولید محصولات لبنی و کاهش هزینه ها، آن را ایجاد می کردند. این که مجالس زنانه و هیات های خانگی در ایران، بدون هرگونه آموزش خاصی، تشکیل و تکثیر می شده و می شود و حتی در دیگر حوزه های اجتماعی مانند تشکیلات قرض الحسنه هم سرریز می گردد، برآمده از یک فرم بومی تاریخی است که از دل جامعه و متناسب با اقتضائات خاص اقلیم ایران، جوشیده است. همین جوشش هم باعث پایداری آن شده است.

دکتر میثم مهدیار در ادامه سخنان خود یادآور شد: از سوی دیگر نیز، اصناف مختلف طی تاریخ فرهنگی ایران، جهت تنظیم روابط بین خود، نظام نامه های اخلاقی را در قالب متونی مثل فتوت‌نامه تدوین می کرده اند که در بالادست این سلسله مراتب، شخصیت ویژه ای تحت عناوینی چون پیر و مراد و ریش سفید قرار می گرفته است که ایرانی ها برای او احترام و جایگاه خاصی قائل بوده‌اند. بنابراین می توان گفت یکی از مواردی که زمینه ساز عشق و ادب ایرانیان نسبت به اهل بیت(ع) شد، شبیه سازی و برقراری ارتباط بین حضرات معصومین(ع) با همین شخصیت های مورد احترام بوده است. به همین خاطر هم در طول تاریخ ما، جماعت واره های فتوتی، در آیین هایی حول نام اهل بیت(ع) بازتولید شدند.

صاحب نظران اسطوره شناسی قائلند که در طول تاریخ، مردمان ایران همواره به آسمان نگاه دوخته بوده اند. آیین‌های جمعی باران خواهی و برکت افزایی در بوم ایران، ریشه تاریخی دارد. یکی از این آیین‌ها، فدیه و قربانی دادن بوده است و اسطوره سیاوش نیز، همیشه مورد توجه قرار داشته است. ایرانیان بعدا بین این آیین ها و اسطوره سیاوش با داستان حضرت اسماعیل(ع) و پس از آن، با واقعه شهادت امام حسین(ع) پیوند و تناظر برقرار کرده اند. پس می توان گفت گرایش مردم ایران به اهل بیت(ع)، بی نسبت با شرایط اقلیمی و بومی ایران نبوده است. همچنین، تفسیر ایرانیان از جهان و نگاه قدسی آنان به سیاست در طول تاریخ دیرینه‌شان، که در مفاهیمی مانند فرّه ایزدی قابل مشاهده است، در اندیشه شیعی متجلی بوده و جایی در اندیشه سنی نداشته است. امام در نگاه تشیع، از جایگاهی الهی و مقامی بسیار معنوی برخوردار است، در حالی که از منظر اهل سنت، خلیفه از آن قدسیت ویژه بهره مند نیست. در نتیجه، ایرانیان با اندیشه شیعی، احساس قرابت بیشتری می کرده اند.

هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات جمع بندی نمود: هیات محل تقاطع چند بردار تاریخی است. یک بردار، سنت های تاریخی صنفی ما همچون مناسک فتوتی است. بردار تاریخی دیگر، ساخت های مشارکتی محلی مانند بنه ها و واره ها است. تلاقی این بردارها در بستر و زمینه بوم و اقلیم خاص ایران، باعث تکثیر و بازتولید آن ها در قالبی با نام هیات و آیین های مذهبی می‌شود و چون هیات از دل تاریخ فرهنگی و بوم ایران برآمده است، پایدار مانده است؛ وگرنه ما نهادها و ساخت های مدرنی داشته ایم که از بین رفته اند؛ اما شما می بییند که مثلا هیات بزّازان و صنف لباس فروشان، هنوز به حیات خود ادامه می دهد. اگر پدیده هیات و آیین ها، اینگونه مورد قرائت قرار بگیرد، دیگر نمی توان با فهمی سیاست زده مدعی شد که برای مثال، دخالت حکومت موجب ماندگاری و تکثیر هیات و مناسک شده است؛ بلکه به‌عکس، باید گفت حکومت در ایران، خود محصول شبکه هیئات است.

بازخوانی تاریخ نشان می دهد که علویان و دیلمیان نیز، ابتدا جنبش هایی خونخواهانه و در مواجهه با دشمنان اهل بیت(ع) بوده اند و سپس، قدرت گرفته و به دولت تبدیل شده اند. جمهوری اسلامی نیز، محصول تاسوعا و عاشورای حسینی است و این محرم سال ۵۶ و ۵۷ است که انقلاب اسلامی را رقم زد. همچنین، جنگ ۸ ساله را همین هیات ها و فرهنگ عاشورایی به پیش برد. کسانی که با وارونه‌سازی مفاهیم، از مناسک حکومتی، هیات های حکومتی و فرهنگ حکومتی سخن می‌گویند، در حقیقت، در حال تحقیر مردم ایران هستند؛ زیرا برای این مردم هیچ عاملیت و عقلانیتی تصور نمی کنند. حتی اگر حکومت هم از هیئات، مناسک و آیین های مذهبی حمایت می کند، این مردم هستند که آن ها را انتخاب می کنند و با شور و شوق، حضور می یابند؛ چرا که این آیین‌ها، ریشه در بوم این سرزمین دارد و مردم، بین خودشان و این آیین ها، نسبتی می بینند.

کد خبر 1783655

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha