حوزه آبخیز کال شور، محدوده بیابانی خراسان شمالی/ ۹درصد از کل مساحت منابع طبیعی، اراضی بیابانی است

خبرگزاری شبستان_ خراسان شمالی: 27 خرداد، روز جهانی مبارزه با بیابان زایی نام گرفته چراکه زندگی حدود یک میلیارد نفر در بیش از 100 کشور جهان در معرض خطر است. در سال 1994 مجمع عمومی سازمان ملل، 17 ژوئن مصادف با 27 خرداد را روز جهانی مبارزه با بیابان زایی و خشکسالی (WDCD)  اعلام کرد که هدف از آن، ترویج آگاهی‌های عمومی و اجرای کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی و اثرات خشکسالی در کشورهایی بود که به‌طور جدی با خشکسالی یا بیابان‌زایی روبه رو هستند.

روز جهانی مبارزه با بیابان زایی، یک مناسبت منحصر به فرد برای یادآوری این موضوع است که  بیابانزایی را می توان با استفاده از افزایش سطح آگاهی عمومی برای توجه به مسایل محیط زیست و زمین از طریق ارائه آموزش، تقویت مشارکت اجتماعی مردم، همکاری تشکل ها و سازمان های مردم نهاد در تمامی سطوح  به طور موثر حل کرد. بیابان زایی بزرگترین پدیده در میان چالش های محیط زیستی زمان ما است. با این حال بسیاری از مردم درباره آن آگاه نیستند و یا به آن توجه نمی کنند. بیابان زایی، تخریب زمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب است. این رخداد در درجه اول توسط فعالیت های انسانی و تغییرات آب و هوایی ایجاد می شود. اکوسیستم مناطق خشک، بیش از یک سوم از مساحت جهان را پوشش می دهد و این سرزمین ها با استفاده نامناسب از زمین بسیار آسیب پذیر هستند. فقر، بی ثباتی سیاسی، جنگل زدایی، معدن کاوی، چرای بیش از حد، کشاورزی ناپایدار وآبیاری با شیوه نادرست می تواند به طور کامل، بهره وری از زمین و فرصت تجدیدپذیری آن را تضعیف کند.

استان خراسان شمالی با میانگین بارندگی سالیانه حدود ۲۹۵ میلی متر دارای یک اقلیم خشک و نیمه خشک است و البته نیمه جنوبی استان به مراتب از میزان بارندگی کمتر و اقلیم شکننده تری برخوردار است لذا بخش قابل توجهی از این منطقه یعنی حوزه آبخیز کال شور را بیابان ها و اراضی بیابانی تشکیل می دهد که مشکلات زیادی را برای ساکنین و بهره‌برداران ایجاد می کند.

به همین مناسبت نقطه نظرات «حسن وحید» مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان شمالی در خصوص ویژگی ها و پتانسیل های موجود در بیابان های خراسان شمالی به سمع و نظر مخاطبان می رسد.

بیابان چیست و چه تعریفی از آن ارائه می دهید؟

بیابان ها به اکوسیستم هایی اطلاق می شود که مهم ترین ویژگی های آن عبارتند از کمبود و پراکنش نامناسب بارندگی ها، شدت زیاد بارش ها و وجود رگبارهای شدید، گرمی هوا و اختلاف زیاد درجه حرارت شب و روز، شدت زیاد تبخیر و تعرق، فقر پوشش گیاهی و منابع آب، افزایش درجه شوری آب و خاک، وجود پهنه ها و دق های وسیع رسی و تبخیری (گچی و نمکی)، شدت زیاد بادها و اشکال فرسایش بادی مانند شن های روان و تپه های شنی و همین عوامل یعنی محدودیت های اقلیمی، اکولوژیکی و زمین شناختی از موثرترین عوامل در توسعه مناطق بیانی محسوب می‌شود، لذا در طول تاریخ، سازگاری و تطبیق با این محیط های خشن و محدودیت های آن، مهم ترین ابزار غلبه انسان بر بیابان‌ها بوده است، اما با پیشرفت علم و تکنولوژی انسان ها سعی کرده اند تا با کاستن از این محدودیت ها، بهره برداری بهتری را از این گونه محیط ها به عمل آورند.

منابع طبیعی خراسان شمالی (مراتع، جنگل ها و بیابان ها) چند درصد از کل مساحت استان را به خود اختصاص داده و در این میان سهم بیابان های استان چه اندازه است؟

با استناد به مندرجات موجود در کتابچه سیمای منابع طبیعی استان که توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی منتشر شده از کل مساحت دو میلیون و 832 هزارو 529 هکتاری استان، مساحتی حدود دو میلیون و 33هزارو 666 هکتار یعنی حدود ۷۲ درصد آن را منابع طبیعی تشکیل می‌دهد. در این میان مساحت مراتع استان حدود یک میلیون و ۴۱۴هزارو 850 هکتار(70درصد)، مساحت جنگل های استان برابر با چهار میلیون و 345 هزارو 50 هکتار (۲۱ درصد) و مساحت بیابان ها و اراضی بیابانی حدود 183 هزارو 636 هکتار برابر با 9 درصد از کل مساحت منابع طبیعی استان است.

بیابان های خراسان شمالی در کدام مناطق استان مشاهده می شود؟

این بیابان ها در نیمه جنوبی استان یعنی محدوده حوزه آبخیز کال شور (شهرستان های اسفراین، جاجرم و گرمه) گسترش دارد که خود بخشی از حوزه کویر مرکزی ایران است. بیابان های استان خراسان شمالی عمدتاً در مناطقی چون منطقه میاندشت اسفراین و دشت های بیابانی گرمه و جاجرم و در مجاورت طرفین رودخانه کال شور مشاهده می شود.

مهم ترین عوامل موثر در تشکیل و یا توسعه بیابان های خراسان شمالی چیست؟

 این عوامل مشتمل بر پدیده های طبیعی شامل دو عامل عمده محدودیت های اقلیمی و زمین شناختی و عوامل انسانی مانند بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی شامل مراتع، جنگل ها، آب و خاک است.

عوامل اقلیمی به چه نحوی در تشکیل این بیابان ها موثر بوده است؟

با اتمام آخرین دوره سرد یخچالی حدود ۱۱ هزار سال پیش و آغاز دوره گرم و حاکم شدن اقلیم گرم و خشک بر این مناطق، تغییرات اقلیمی مانند کمبود بارش، افزایش دما، شدت زیاد تبخیر و تعرق و افزایش وزش بادها حادث شده است.

عوامل و پدیده های انسانی به چه نحوی در پدیده بیابان زایی و توسعه بیابان های حوزه کال شور خراسان شمالی تاثیر داشته است؟

در این مناطق شهرهایی با سابقه تاریخی مانند اسفراین، جاجرم و گرمه مشاهده می شود و وجود ۶۰۶ اثر تاریخی در استان که تعداد زیادی از آنها مانند کاروانسرای رباط عشق و قلعه جلال الدین جاجرم و ارگ های شهر بلقیس و دولت آباد اسفراین در این مناطق بیابانی واقع است، گواهی بر قدمت تاریخی این مناطق دارد و در حال حاضر حدود ۱۷۵ هزار نفر در این مناطق بیابانی و حواشی و ارتفاعات مجاور زندگی می کنند. از سوی دیگر بررسی‌ها و مطالعات انجام شده توسط برخی از محققان حاکی از وجود پوشش جنگلی انبوه و مراتع خوب در این مناطق بیابانی و ارتفاعات حاشیه آن در قرون گذشته است اما متاسفانه در اثر تراکم بیش از حد دام و چرای بی رویه مراتع و قطع اشجار جنگلی و یا شخم و شیار مراتع توسط جوامع انسانی، عمده این پوشش های طبیعی به مرور از بین رفته است و این تخریب ها به نوبه خود نقش موثری در ایجاد تغییرات اقلیمی و افزایش فرسایش های آبی و بادی داشته و در نتیجه موجبات پدیده بیابان زایی و افزایش سطح بیابان ها را فراهم آورده است.

از سوی دیگر بهره برداری غیر اصولی از آب و خاک و نیز وجود سیستم آبیاری سنتی و نیاز به افزایش مصرف آب و برداشت بی رویه از مناطق آب زیرزمینی موجب کاهش شدید سطح این سفره ها شده و در برخی از مناطق با هجوم آب‌های شور، سفره های زیرزمینی، شور و یا لب شور شده و بدیهی است کاهش کیفیت آب و افزایش درجه شوری آن نقش مهمی در شور شدن خاک و اراضی زراعی دارد و تمامی این فاکتورها از جمله عوامل تشدید کننده پدیده بیابان زایی است.

این مناطق بیابانی از نقطه نظر گردشگری چه اهمیت و ارزشی دارد؟

 پدیده های اکوتوریستی نظیر پناهگاه حیات وحش میاندشت و پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده ساریگل و سالوک با تنوع گیاهی و جانوری کم نظیر واقع در ارتفاعات و حاشیه این مناطق بیابانی، مکمل یکدیگر بوده و به صورت یک مجموعه دارای اهمیت و ارزش بیشتری خواهد بود و از سوی دیگر وقوع آثار باستانی و تاریخی متعدد و وجود سکونت گاه هایی با تنوع قومی کم ‌نظیر در مجاورت این عوارض ژئوتوریستی و اکوتوریستی اهمیت آنها را مضاعف کرده لذا با توجه به وجود مجموعه ‌ای از جنبه ها و پدیده های مختلف زمین شناختی، اکولوژیکی و باستانی و در صورت تهیه طرح های جامع گردشگری و ایجاد زیرساخت ها، می ‌توانیم شاهد تبدیل شدن این مناطق به یک کانون و قطب گردشگری باشیم.

چه استعدادها و پتانسیل های مهمی از نقطه نظر منابع طبیعی و آبخیزداری در مناطق بیابانی حوزه کال شور مشاهده می شود؟

این مناطق بیابانی و ارتفاعات بالا دست آن، مناسب ترین مکان در استان جهت مطالعه و اجرای پروژه های آبخیزداری، آبخوان داری و پخش سیلاب است چراکه شرایط اقلیمی، فیزیوگرافی و زمین شناختی این مناطق به نحوی است که روان آب های مناسبی از کوهستان های پر بارش شمالی با میزان بارش بیش از ۴۰۰ میلی متر در سال سرچشمه گرفته و به مناطق بیابانی پایین دست سرازیر می شود و نیز عملیات بیولوژیک و بیومکانیک نظیر کپه کاری نباتات علوفه ای، کشت یونجه دیم، عرس اشجار دیم مانند بادام و احداث فارو توأم با بذرپاشی نباتات مرتعی و قرق مراتع وجود دارد و بدیهی است اجرای این نوع پروژه ها، زمینه و بستر مناسبی را جهت توسعه کشاورزی صنعتی و ایجاد اشتغال و افزایش درآمد اهالی و ساکنین منطقه را فراهم خواهد کرد.

برای ممانعت از پیشروی و توسعه مناطق بیابانی و استفاده بهینه از آنها چه اقدامات دیگری باید انجام شود؟

 از اقدامات مهم و ضروری در اینگونه مناطق که در اولویت قرار دارد، تسریع در تهیه و یا تکمیل طرح های مدیریت و احیاء مناطق بیابانی است که در قالب این طرح ها می توان با اقداماتی چون بوته کاری و بذرپاشی نباتات مقاوم و سازگار با اقلیم بیابان و قرق عرصه های بیابانی با مشارکت اهالی و بهره برداران نسبت به بهبود پوشش گیاهی طبیعی، کاهش اثرات مخرب فرسایش آبی و بادی و کاهش خسارات ناشی از جاری شدن سیلاب ها اقدام و زمینه لازم را جهت اجرای سایر طرح های زیربنایی و توسعه منطقه فراهم کرد.

ناگفته نماند به منظور توسعه پایدار دشت های بیابانی، اجرای طرح های مکانیزاسیون کشاورزی مانند آبیاری بارانی و استفاده بهینه از منابع پایه (آب و خاک) ضروری است. با این نوع اقدامات می توان راندمان آبیاری و بهره‌برداری از اراضی زراعی را افزایش داده و ضمن صرفه جویی در مصرف آب، از شور شدن سفره های زیرزمینی و مخازن آب شیرین ممانعت کرد و همچنین به محصولات و درآمد بیشتری دست یافت به علاوه از دیگر اقدامات مهم، عملیات اکتشاف و بهره‌برداری اصولی و علمی از معادن و همچنین ایجاد و توسعه صنایع به ویژه صنایع تبدیلی و معدنی جهت فرآوری محصولات زراعی دامی و مواد معدنی است که البته تمام طرح ها و اقدامات مذکور مکمل یکدیگر بوده و نتیجه نهایی اجرای این قبیل طرح ها، ممانعت از پیشروی بیابان، احیای مناطق بیابانی و بهره برداری بهینه و اصولی از آن و در نهایت رسیدن به توسعه پایدار و متوازن در اینگونه مناطق خواهد بود.