«هفت سین» سفره ای تاریخی با قدمتی دیرینه

به گزارش خبرگزاری شبستان از خراسان جنوبی: زینب روحانی مقدم

 اواخر زمستان بوی بهار به مشام می رسد، عطری که سرزندگی و شادابی و طراوت را به همراه دارد و نوید رسیدن جشن بزرگ ایرانیان و طبیعت به نام نوروز را می دهد.

نوروز به معنای روز نو، عید اول سال، روز اول فروردین كه جشن ملی ایرانیان است، نوروز سلطانی هم می‌گویند؛ نوروز یكی از بزرگترین جشن های ملی ایرانیان است كه در نخستین روز از ماه فروردین برگزار می شود.

نوروز، جشن فروردین، جشن بهار، جشن سال نو نزد آریائیان است که از قدمت طولانی برخوردار است و ایرانیان چنیدن هزار سال است که این جشن بزرگ را هر سال باشکوه تر از گذشته برگزار می کنند.

با فرارسیدن نوروز طبیعت و زندگی هستی زنده می شود و شاهد زنده شدن امید در دل ها هستیم و در این روز شر ابلیس از مردم برچیده شد و هر چوب خشكی سبز شد.

نوروز می آید تا گرد غفلت را از رخسارمان بشوید و از خواب های دراز خرگوشی بیدارمان کند. تا بدانیم که ایستایی و رکود، شیوه مرداب است. 

*پیشینه نوروز

نوروز در زمان های قدیم در اول بهار نبود، بلكه در فصول سال می‌گشت و گاه به بهار و گاه به تابستان و گاه به زمستان می‌افتاد؛ در ایران باستان دو جشن داشتند، یكی جشن مهرگان در آغاز فصل سرما و جشن نوروز در آغاز فصل گرما كه از اول فروردین آغاز می‌شد و هر دو را به خاطر آغازین روز فصل گرما و یا سرما نوروز می‌گفتند و مدت اجرای جشن ها در نوروز چند روز بود.

شواهدی وجود دارد که نشان می دهد این جشن در عهد قدیم یعنی به هنگام تدوین بخش كهن اوستا نیز در آغاز برج حَمَل یعنی اول بهار برپا می‌شده و شاید به نحوی كه اكنون بر ما معلوم نیست آن را در اول برج مزبور ثابت نگاه می‌داشتند.

تاریخ نشان می دهد که در عهد ساسانیان، نوروز یعنی روز اول ایرانی و نخستین روز فروردین ماه در اول فصل بهار نبود، بلكه مانند عید فطر و عید اصلی در میان مسلمانان، آن هم در فصول می‌گشت منتهی نه بدان سرعت كه اعیاد عربی می‌گردند.

در این هنگام جلال الدین ملكشاه سلجوقی (465 ـ 485 ق) ترتیب تقویم جدید جلالی را بنا نهاد و نوروز را در روز اول بهار كه موقع نجومی تحویل آفتاب به برج حمل است قرار داده و ثابت نگهداشت.

فردوسی در اشعار خود آورده كه در نوروز جمشید به پادشاهی رسید و آن روز را روز نو خواندند و هر چند این مطلب به طور صریح استفاده نمی‌شود اما ممكن است در نوروز این اتفاق افتاده باشد.

از مطالب فوق روشن می شود كه نوروز از مراسم بسیار كهن ایرانیان آریایی است هر چند از مراسم نوروز در دربار شاهنشاهان هخامنشی و اشكانی اطلاعات دقیقی در دست نیست.

در سال 471 ق به فرمان جلال الدین ملكشاه سلجوقی (465 ـ 485) عمرخیام و چند منجم دیگر تقویم جلالی را تنظیم كرده و نوروز را در اول بهار یا نخستین روز برج حمل قرار دادند.

خلفای نخستین اسلام به نوروز اعتنایی نداشتند ولی بعدها خلفای اموی برای افزودن درآمد خود هدایای نوروز را از نو معمول داشتند.

بنی امیه هدیه‌ای در عید نوروز بر مردم ایران تحمیل می‌كردند كه در زمان معاویه مقدار آن به ۵ تا ۱۰ میلیون درهم بالغ می‌شد نخستین كسی كه هدایای نوروز و مهرگان را رواج داد حجاج بن یوسف بود، اندكی بعد این رسم به خاطر گران آمدن بر مردم منسوخ شد ولی در تمام این مدت ایرانیان مراسم عید خود را برپا می‌داشتند.

در دوره‌های بعد، خصوصا زمان ظهور ابومسلم خراسانی به بعد سلسله (طاهریان، صفاریان) كه زمان نفوذ عباسیان و برمكیان بوده، این جشن ها رونق گرفته و تا به حال كه صورت می پذیرد.

*هفت شین یا هفت سین؟

نوروز از آداب و رسوم و سنن خاصی برخوردار است که اگر نباشد نوروز معنایی ندارد از جمله این سنن می توان به چیدن سفره هفت سین در زمان سال تحویل و آغاز سالی جدید و نو اشاره کرد که در خودش فلسفه هایی را نهفته است.

یکی از ارکان اصلی نوروز، چیدن سفره هفت سین برای جمع شدن بر گرد آن به هنگام تحویل سال است؛ در بسیارى از منابع آمده که «هفت سین» نخست «هفت شین» بوده و بعدها به «سین» تغییر یافته است.

شمع، شیرینى، شهد (عسل)، شمشاد، شربت و شقایق یا شاخه نبات، اجزاى تشکیل دهنده سفره هفت شین بودند؛ برخى دیگر به وجود «هفت چین» در ایران پیش از اسلام اعتقاد دارند و در زمان هخامنشیان در نوروز به روى هفت ظرف چینى غذا مى گذاشتند که به آن هفت چین یا هفت چیدنى مى گفتند.

بعدها در زمان ساسانیان هفت شین رسم متداول مردم ایران شد و شمشاد در کنار بقیه شین هاى نوروزى، به نشانه سبزى و جاودانگى بر سر سفره قرارگرفت و بعد از سقوط ساسانیان وقتى مردم ایران اسلام را پذیرفتند، سعى کردند سنت ها و آیین هاى باستانى خود را نیز حفظ کنند.

پس از آمدن اسلام به ایران و حرام اعلام شدن «شراب» آن ها، خواهر و همزاد شراب را که سرکه می شد، بر سر سفره قرار می دادند و این گونه شین به سین تغییر پیدا کرد.

*فلسفه اجزای سفره هفیت سین امروزی

امروزه نیز مردم ایران سفره هفت سین را چـند ســاعــت مانــده به زمان تـــحویل ســـــال نو آمـــاده می کنند و مواد خوراکی که ابتدای آن ها با سین آغاز می شود از قبیل سنجد، سبزه، سمنو، سکه، سیب، سماق و سیر را بر سر سفره می گذارند.

با ظهور اسلام در ایران زمین، سفره هفت سین ایرانی ها به قرآن مجید مزین شده است و هرکدام از اجزای هفت سین، نشانه مفاهیمی چون رویش، زایش و باروری، فراوانی و برکت و غیره است.

امروزه سفره هفت سین را روی زمین یا روی میز پهن می کنند و افراد خانواده دور سفره هفت سین جمع می شوند و برای داشتن سالی پر از شادی و خیر و برکت دعا می کنند. برخی مردم همان روز عید اما برخی دیگر سفره هفت سین را سیزده روز نوروز نگه می دارند و در روز سیزده نوروز، سبزه ی سفره هفت سین را به آب می اندازند.

قرآن کریم

اولین چیزی که ایرانیان هنگام چیدن سفره هفت سین بر سفره قرار می دهند، قرآن کریم است؛ با آمدن اسلام به ایران و روی آوردن ایرانیان و مسلمان شدنشان آنها بر سفره هفت سین خود قرآن را قرار می دهند تا سال نو را با توکل و توسل به خداوند متعال آغاز کنند.

سبزه

سبزه یکی از اجزای سفره هفت سین است که با رنگ و طراوت خود، دل ها را شادمان می سازد و ایرانیان قبل از سال نو و در روزهای پایانی سال گندم و یا عدس می کارند و برخی نیز سبزه را از بیرون به صورت آماده تهیه می کنند.

در ایران باستان ۲۵ روز قبل از نوروز در کاخ پادشاهان ۱۲ ستون از خشت خام برپا می ساختند و بر هرکدام یک نوع غله می کاشتند و اگر سبزه ها خوب می رویید سال پر برکتی در پیش داشتند؛ سبزه نماد شادابی و سرسبزی و نشانگر زندگی بشر و پیوند او با طبیعت است.

همچنین رنگ سبز، یکی از رنگ‌های آرامش بخش است و دیدن آن در میان سفره باعث سبکی و نشاط روح می‌شود و بسیاری در سیزدهمین روز فروردین، در حین گره زدن سبزه آرزو می‌کنند و بعد آن را به آب روان می‌سپارند.

سیب

سیب، نمادی از تندرستی و زیبایی است که ایرانیان آن را برای حفظ سلامتی اعضای خانه بر سر سفره قرار می دهند.

سمنو

سمنو از جوانه های تازه رسیده گندم تهیه می شود و نماد زایش و باروری گیاهان و فراوانی خوراک و غذاهای خوب و پر نیرو است. برای سمنو معانی مختلفی در نظر گرفته شده است گفته می‌شود، سمنو نماد برکت و فراوانی است و حضور آن در سفره، سالی پر از خیر و برکت را تضمین می‌کند و نماد قدرت نیز به آن نسبت داده می‌شود.

سنجد

سنجد یکی دیگر از اجزای اخوان نوروزی است که عطر برگ و شکوفه های آن محرک عشق و مهر و نماد زایندگی، عشق و دلباختگی است. از سنجد به عنوان نماد فرزانگی و خرد هم می شود یاد کرد و حضور آن در میان هفت سین نشانه‌ی این است که هرکس با خود عهد کند، با آغاز سال نو هرکاری را سنجیده انجام دهد و عقلانی کار کند.

سیر

سیر دیگر اجزای سفره هفت سین است که نماد میکروب زدایی و پاکیزگی محیط زیست و سلامت بدن و نیز زدودن چشم زخم محسوب می شود. زرتشتیان به این علت سیر بر سفره هفت سین می گذاشتند زیرا معتقد بودند بوی سیر دیوان را می گریزاند و آنها پوست سیر را می کنند و سپس آن را بر سفره می گذارند.

البته سیر نماد مناعت طبع هم محسوب می‌شود و حضور آن در سفره هفت سین، برای یادآوری قناعت به انسان و سیرچشمی و حریص نبودن برای مال دنیا است.

سرکه

سماق

سماق که یادآور سرخی خورشید هنگام طلوع بوده، نماد طلوع و آغاز دوباره است و انسان را به شروعی دوباره و پرانرژی دعوت می‌کند.

خوان نوروزی اجزای دیگری دارد که عبارتند از:

سکه؛ نمادی از خیر و برکت و درآمد

تخم مرغ؛ نماد زایش و آفرینش و نشانه ای از نطفه و نژاد

آینه؛ نماد روشنایی

آب و ماهی؛ نماد برکت در زندگی

گفتنی است که  اسپند، شاخه هاى سرو، دانه هاى انار، گل بیدمشک، شیر نارنج، نان و پنیر، شمعدان و غیره را هم مى توان از اجزاى دیگر سفره هفت سین دانست.