سفر به شهر بادگیرها/دهمین شهر خشت و گلی ایران میزبان دوستداران تاریخ

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ شهرستان بشرویه با مساحت 7939 کیلومتر مربع در شمال غرب استان خراسان جنوبی واقع شده است. از نظر موقعیت طبیعی در شمال آن کویر نمک، در جنوب کویر لوت، در شرق آن تپه های شنی و تلهای ریگ روان و در غرب آن کوهستان شتری واقع شده است.

این شهرستان از بخش های مرکزی و بخش ارسک تشکیل شده است و دارای 121 آبادی، 121 قنات و 85 چشمه بوده همچنین بیش از 3 هزار کیلومتر مربع از مساحت بشرویه را ارتفاعات و رشته کوهها تشکیل داده اند.

در خصوص وجه تسمیه بشرویه اقوال و نظرات مختلفی موجود است از آن جمله بشرویه به فتح باء محل رویش زراعت دیمی(بُش)نامیده اند. بُش بوته‌ای خودرو از تیره گیاهان کم‌آب کویری و بیابانی بوده که برای ادامه حیات خود احتیاج به آب فراوانی نداشته و دراصطلاح مردم «ترخ» یا «درمنه» نامیده می‌شده ‌است.

همچنین بُش به معنای خنده رو و بشاش است و شاید علت استعمال آن خنده رویی و بشاش بودن مردم بشرویه بوده است با این وصف در حال حاضر این شهر زیبا با اصالت و قدمت را «بشرویه » به ضّم باء می‌نامند.

منطقه بشرویه از نظر تاریخی قدمت بسیاری دارد. بر اساس شواهد و بناهای موجود (وجود قلعه دختر و ترناو) می توان گفت قدمت بشرویه به قبل از اسلام بر می گردد. شالوده شهری بشرویه، نشان می دهد که این شهر از ابتدای گسترش آن در دوره تیموری با رشدی نسبتا سریع به عنوان یک شهر مطرح شده است.

بشرویه به دلیل حفظ بافت سنتی زیبای خود و بادگیرهای زیبای آن به شهر بادگیرها در خراسان معروف بوده‌ است و جزو 10 شهر تاریخی- از نظر بافت قدیمی و خشت و گلی- کشور شناخته شده است.

شهر بشرویه دارای 22 هکتار بافت تاریخی ثبت شده است و محلات و تک بناهای منحصر بفردی در این بافت و پیرامون بشرویه وجود دارد که ایام نوروز فرصت خوبی است تا به این استان کهن و تاریخی که در جای جای آن آثار تاریخی رخ نشان می دهد، سفر کرد.

قلعه دختر با قدمتی 1500 ساله؛ یادگاری از دوره ساسانیان

یکی از آثار قدیمی و فوق العاده زیبای شهرستان بشرویه، قلعه دختر است که در فاصله 12 کیلومتری غرب بشرویه بر برفراز قله‌ای مخروطی شکل به ارتفاع تقریبی 400 متر از سطح زمین و در مجاورت آسیاب تاریخی دهنه، برافراشته شده است.

در خصوص پیشینه تاریخی قلعه دختر این قلعه با توجه به نوع معماری که در پی سازی دیوارها و نحوه ساخت پوشش اتاق های بالای کوه به چشم می خورد از جمله بناهای دوره ساسانیان و مربوط به قبل از اسلام است و در حدود 1500 تا 2 هزار سال قدمت دارد و علاوه بر این به نام این قلعه که به نام دختر یا الهه میترا که یکی از الهه های دوران ساسانی است هم شاید بتوان استناد کرد.

این قلعه از سه طرف مشرف بر پرتگاه تقریباً غیر قابل عبور است شیب زیاد در این قسمت‌ها مانع از این می شده که کسی بتواند به قلعه نفوذ کند و فقط از سمت جنوبی آن راه برای عبور وجود دارد.

بر بالای قلعه برجهای متعددی به ارتفاع تقریبی 3 الی 4 متر وجود دارد که با دیوارهای به هم پیوسته همراه چند محفظه و اتاقک که به نظر محل جمع آوری آب و نزولات آسمانی و سکونت بوده اطراف آن ساخته شده است.

 
موقعیت این قلعه طوری انتخاب شده که بر تمامی دشت مجاور مسلط است به طوریکه از فاصله چند کیلومتری آثار آن کاملاً مشهود است. قلعه دختر با استفاده از مصالح گچ، آهک، شن و سنگ ساخته شده و دارای فضاهایی همچون دالان‌های عریض و مسقف، برج‌های مدور دیده‌بانی، مخازن ذخیره آذوقه، تالارها، اتاق‌های وسیع، آب انبارها، اتاق‌های مخصوص استراحت نگهبانان و شاه‌نشین است که قسمت عمده آن بر اثر عوامل محیطی تخریب شده است.

باقی ماندن فضاهای متعدد از جمله دالان‌های عریض و مسقف، برج‌های مدور دیده‌بانی، تالارها و اتاق‌های وسیع و آب انبارها باعث شده که قلعه دختر بشرویه بنا به نظر کارشناسان یکی از سالم‌ترین قلعه‌های کوهستانی این استان به شمار آید.

مسجد جامع رقه؛ با ایوانهایی به سبک خراسانی

مسجد جامع رقه در فاصله 100 متری شمال شرقی روستای رقه و در خارج از روستا قرارگرفته است و روستای رقه در18 کیلومتری جنوب غربی بشرویه در دامنه غربی رشته کوه «هجده کوه»واقع شده است.

مسجد رقه در آغاز در شمار مساجد دو ایوانی سبک خراسانی بوده که دراواخر قرن ششم یا اوایل قرن هفتم دوره خوارزمشاهیان بنیان نهاده شده است. مسجد رقه در حال حاضر 3 ایوانی است که ایوان ضلع جنوب شرقی در دوره های اخیر به آن افزوده شده است. مصالح به کار گرفته شده در بنای آن خشت و گل و معدودی آجر است که طاق و ایوان اصلی و قسمتی از پوشش ایوان ها را شکل داده است.

ورودی اصلی مسجد در ضلع شمال غربی در میان ایوانی بلند که با طاق جناغی شکل پوشیده شده است، قرار دارد. ورود به حیاط مسجد از طریق یک رشته پلکانی که میان ایوان واقع شده امکان پذیر است.

در بالای ورودی ایوان 2 قطعه سنگ که روی آن خطوط نقش بسته است، مشاهده می شود. ورودی دیگر بنا در ضلع جنوب شرقی مسجد قرار دارد و شامل ایوان کم عرض و کشیده به ارتفاع 6 و نیم متر است.

حیاط مسجد تقریبا مربع شکل است که 3 ایوان در 3 ضلع آن واقع است در خارج مسجد و پشت دیواره های ضلع جنوب غرب و شمال غربی در پشت بند ساباط مانندی به منظور جلوگیری از فشار و رانش دیوارهای مسجد در دوره های اخیر ایجاد کرده اند. پوشش این پشت بندهای ساباط مانند به وسیله طاق ضربی با قوس خفیف انجام شده است.

امامزاده هوگند؛ مامنی برای دل مشتاقان امام حسن مجتبی(ع) در بقیع

در فاصله حدود 12 کیلومتری غرب بشرویه و در دامنه کوه مرکز زیارتی وجود دارد که به نام امامزاده محمد بن اصغر هوگند معروف و مشهور است این بزرگوار با ده واسطه به امام حسن مجتبی(ع) منسوب بوده است.

این مکان مقدس از قدیم الایام و در حال حاضر مامن زوار و مومنانی است که به عشق اهل بیت از نقاط همجوار برای زیارت به آن روی می آورند و دل مشتاقان بقیع از همجواری و خدمتگزاری فرزند آن امام مظلوم و مدفون در بقیع سرشار از عشق و شادمانی میگردد و ضریح طلای امامزاده همچون نگینی نورانی در حلقه حضور مردم و طواف زوار دلسوخته اش می‏درخشد.

این امازاده از لحاظ تأسیسات و امکانات دارای هشت اطاق زائرسرا همراه با آشپزخانه و سرویس بهداشتی بوده و نیز سه محل پارکینگ برای خودروها و قسمت بازی کودکان نیز از دیگر امکانات موجود است.

رباط تاریخی اصفاک و نیگنان

از آثار قدیمی منطقه بشرویه وجود دو کاروانسرای تاریخی است که در روستای اصفاک و نیگنان واقع شده اند و از نظر موقعیت در مسیر جاده ارتباطی بین یزد و مشهد قرار داشته اند و در زمینی به مساحت تقریبی 2500 متر مربع و بصورت شرقی غربی احداث شده و فقط دارای یک در ورودی و خروجی است که در سمت شرق قرار دارد.

هر یک از این رباطها دارای دو ایوان نسبتاً بزرگ با سقف جناغی در دو ضلع شرقی و غربی است که ایوان جهت شرق مدخل آن به حساب می آید و در دو طرف هر یک از آنها چهار ایوانک تعبیه شده است.

در دو ضلع شمالی و جنوبی هر یک از بناها جمعاً 10 ایوانچه قرار دارد که ایوانچه وسطی در هر ضلع دارای دو ایوانک قرینه است در داخل هر یک از این ایوانچه ها اطاقک هایی است که محل سکونت مسافران محسوب می شده و ظاهراً دیوانچه ها و اطاقهای وسطی ظلع شمالی و جنوبی محل استقرار بزرگان و صاحب منصبان بوده است.

در چهار گوشه رباط اتاقهای نسبتاً بزرگی با طاقهای کور فراوان و بصورت (L) مانند احداث شده که به نظر محل نگهداری احشام و آذوقه حیوانات بوده است.آبریزگاه نیز در داخل همین اطاق ها تعبیه شده است اطاقهای موجود در چهار گوشه این دو بنا بصورت بسیار زیبا و قرینه با کل ساختمان احداث شده و دو اطاق جهت شرقی بالنسبه از بقیه بزرگتر است.

بنا جمعاً دارای دو مسیر راه پله است که در دو طرف راهرو ورودی و اصطلاحاً هشتی که در انتهای ایوان واقع شده و بصورت گنبدی با تزئینات اجری پوشیده شده است سقف کلیه اطاقها بصورت گنبدی بنا شده و پشت بام تماماً بوسیله آجرهای چهارگوش پوشیده شده است.

تفاوت کوچکی که بین این دو رباط و جود دارد برج سردر ورودی رباط اصفاک است که رباط نیگنان فاقد آن است متاسفانه این دو بنا فاقد تاریخ ساخت است فقط در سردر ورودی رباط نیگنان لوحی قرار دارد. طبق کتیبه موجود بر سردر این بنا، سال ساخت آن 1314 هجری قمری مقارن با سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار می باشد.

پل‌های آب بر (پل ترناو)؛ بازمانده دوره ساسانی

پل آب بر یا ترناو در غرب روستای فتح آباد در حدود 12 کیلومتری در کوهی به نام کوه شتری در 180 کیلومتری جنوب غرب فردوس بخش بشرویه واقع شده است.

در فرهنگ معین تر به معنی خیس و آبدار است و ناو وسیله ای چوبی میان تهی برای انتقال آب و دهخدا آنرا به معنی دیوار قوسی بلند میداند اما آنچه از این تعابیر میتوان فهمید اینست که ترناو به معنی سازه ای عظیم است که دارای جوی آبی باشد.

این پل دارای یک دهانه‌ی اصلی عریض و بلند و دو دهانه ی کوچکتر در سمت راست دهانه‌ی اصلی می‌باشد، دهانه اصلی به یاری دو پایه‌ی قطور مربع شکل استقرار یافته و 22 متر ارتفاع دارد.

پایه‌های پل بر بستری سنگی قرار گرفته اند که از سنگ لاشه ساروج و گچ ساخته شده اند دو دهانه فرعی بر ارتفاعات کناره‌ی رودخانه بنا شده و از ارتفاع وعرض کمی برخوردارند.

 این پل‌ها شامل دو سازه‌ی معماری سنگی است که ارتباط جریان قنات را میان دو سوی یک گدار طبیعی شگرف برقرار می‌کند، که علاوه بر فن‌آوری سنتی بسیار بالا- که نشان از اهمیت تاریخی منطقه دارد- با یکی از ویژگی‌های بسیار بکر طبیعت همراه گشته و آمیخته‌ای از میراث طبیعی و تاریخی را خلق کرده است.

بنابر شواهد موجود احتمال می‌رود که پل قدیمی‌تر متعلق به دوره‌ی ساسانی باشد و از این نظر حائز اهمیت است این اثر با شمارهٔ ثبت 2776 به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خانه مستوفی؛ مزین به بادگیرهای عظیم و زیبا

منزل مستوفی در خیابان ملا‌عبدالله ‌تونی‌بشروی و کوچه مستوفی شهر بشرویه قرار دارد. این عمارت از جمله بناهای اعیانی است که در دوره قاجاریه ساخته شده ومتعلق به شخصی به نام مستوفی می‌باشد.

سبک معماری و بادگیرهای زیبا و ساباط در جانب شمال شرقی این سازه و تزیینات گچی در بخشهای دیگر بنا از ویژگی های بارز ‌منزل مستوفی به شمار می‌رود. 

پلان کلی این عمارت مستطیل شکل می‌باشد و ورودی آن در میانه ضلع جنوب غربی واقع شده است. پس از ورودی دالانی کم عرض قرار دارد که به حیاط متصل می‌شود و در طرفین دالان ورودی دو اتاق کوچک تعبیه شده‌ است‌.

در ضلع شرقی این عمارت، ایوانی بزرگ قرار دارد که بر فراز آن سه بادگیر عظیم تعبیه شده، این بادگیرها شامل یک بادگیر مستطیل شکل بزرگ در میانه و دو بادگیر هشت ضلعی در طرفین اند.

دیوار ضلع غربی عمارت با پنج طاق نمای عمیق و مرتفع تزیین شده ، این طاق نماها دارای رسمی بندی‌هایی گچی اند. در ضلع جنوبی و شمالی بنا، ورودی چند اتاق به چشم می‌خورد‌ که در بخش بالا و اطراف ورودی‌ها ، طاقچه‌ها و طاق‌نماهایی زیبا ساخته شده‌است‌.

در گوشه شرقی بنا حوضی هشت ضلعی قرار دارد که حوض دایره‌ای کوچکی در مرکز آن ساخته شده است این فضا با کلاه فرنگی زیبایی پوشیده شده و تزئینات رسمی‌بندی هنرمندانه‌ای دارد. مصالح به کار رفته در منزل و ساباط مستوفی خشت خام ودر قسمت هایی آجر با ملات گل و گچ می‌باشد.‌

آسیاب‌های آبی؛ با قدمت 400 ساله

آسیاب‌های آبی در غرب بشرویه و در مسیر قنات این شهر که بر اساس فاصله از شهر بشرویه به آسیاب اول تا پنچم مشهور هستند از دیگر آثار دیدنی و جالب توجه این شهرستان محسوب می‌شود.

این آسیاب‌ها قدمت 400 ساله دارند و هر کدام از این آسیاب‌ها دارای یک گودال مدور است که شاخه‌ای از آب قنات به وسیله کانالی به داخل مخزن هدایت می‌شود و پس از انباشته شدن در مخزن با شدت و فشار به بخش زیرین آسیاب هدایت می‌شود و پره‌های چرخ چوبی آسیاب را به حرکت در می‌آورد.

چرخ آسیاب با هرمی به سنگ وصل شده و با چرخش سنگ، گندم کم‌کم به درون سنگ هدایت می‌شود و و پس از آرد شدن به کناره‌های سنگ منتقل می‌گردد.

آسیاب‌های بشرویه از سمت بشرویه به نام آسیاب اول(سروش)، دوم(میرزا)، سوم(زنگی)، چهارم( آقا) و آسیاب پنجم (دهنه) هستند که آسیاب دهنه از همه قدیمی‌تر است و قلعه دختر بشرویه نیز در مجاورت آن قرار دارد.

از ویژگی‌های بارز آسیاب‌های آبی بشرویه، فعال بودن آنها است که در حال حاضر سه آسیاب به فعالیت خود ادامه می‌دهند و طی چند سال اخیر با اقدامات میراث فرهنگی بشرویه و شهرداری برای احیا و بازسازی و فراهم کردن محیط مساعد برای تفریح مسافران و گردشگران، به نقاط گردشگری تبدیل شده است.

باغ خان؛ تبلور شکوه طبیعت در دل شهر

خانه طاووسی معروف به باغ خان یکی دیگر از منازل قدیمی است که در بافت قدیمی شهر بشرویه و در خیابان ملاعبدا… تونی بشروی، کوی ملاسعدی واقع شده است.

این منزل متعلق به امیرحسن‌خان طبسی بوده و به باغ خان مشهور شده است و اواسط دوره قاجاریه به سبک ابنیه‌ی زیبا و خاص آن دوره ساخته شده است. مصالح به کار رفته در این بنا خشت خام و گل می‌باشد که نمای بیرونی آن با کاهگل و قاب‌بندی‌های گچی تزئین شده است.

این بنا دارای حیاطی مربع شکل و بزرگ است که اتاق‌هایی در اطراف آن ساخته شده است. این اتاق‌ها دارای سردرهایی رسمی‌بندی شده و پایه‌ها و دیوارهایی آراسته با ترنج‌های گچ‌بری شده است. در میانه ضلع غربی و شرقی حیاط دو ایوان روبروی هم بنا شده و شاه‌نشین منزل در پشت ایوان شرقی قرار گرفته است.

در پشت این ایوان بادگیری وجود داشته که اکنون از بین رفته است. بخش اعظم بادگیر به داخل شاه‌نشین و شعبه‌ای از آن به سردابه مستطیل شکل زیر ایوان راه می‌یافته. بادگیر سالمی در بخش جنوبی بنا قرار دارد که به اتاق هشت ضلعی حوض‌خانه متصل است.

حوض‌خانه این سازه دارای تزئینات زیبای گچبری و رسمی‌بندی استادانه‌ای در قسمت گنبد می‌باشد. نور فضا بوسیله پنجره‌های مشبک واقع بر ساقه هشت ضلعی گنبد کلاه فرنگی تأمین می‌گردد.

شاخه‌ای از آب قنات بشرویه درون حوض‌خانه وارد شده واز آنجا به منظور آبیاری درختان باغ به حیاط هدایت می‌شده است. بخش‌های دیگر منزل شامل اتاق‌های نشیمن تابستانی و زمستانی،انبار، تنورخانه و … می‌باشد که فاقد تزئینات می‌باشد.

پایان پیام/