استغفار بدون محاسبه نفس نمی شود/شرط عملی شدن تمام مفاهیم دینی!

به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا پناهیان، استاد حوزه و دانشگاه در ماه محرم سال 95 در هیئت نور تهران، سلسله مطالب و سخنرانی هایی با موضوع «محاسبه نفس» را ایراد کرده است که بنا داریم، در 12 شماره به آنها بپردازیم که در ادامه شماره سوم آن را مطالعه می کنید:

مفهوم محاسبه نفس دارای ابعاد پیچیده ای است، روانشناسان هنوز با تمام دقتی که پیرامون رفتار انسان دارند، انگار به این موضوع نرسیده اند زیرا در روانشناسی به بسیاری از موضوعات خاص دینی دسترسی پیدا شده است یعنی آنها در سال های اخیر، به صورت تجربی متوجه نکاتی شده اند و در کشورهای غربی در حال اجرا هستند که گاه موجب تعجب است که آنها به این نکات دینی چگونه دست پیدا کرده اند و در خصوص آن به برنامه ریزی پرداخته اند.

روانشناسی موضوعش رفتار انسان و هدفش بهبود زندگی، رساندن آنها به موفقیت و شکوفایی استعدادهاست اما یکی از موضوعاتی که مورد غفلت آنها بوده است، محاسبه نفس است و این عدم توجه، نشان دهنده غربت عجیب محاسبه نفس است، در صورتی که باید تبدیل به عادت برای انسان ها شود. «عَوِّدُوا اَنْفُسَکمُ اَلْخَیْرَ؛ نفس هاى خودتان را به کار خیر عادت دهید» که امروزه به عنوان سبک زندگی از آن یاد می شود، بنابراین، محاسبه نفس جریان مستمری است که باید در سبک زندگی انسان وارد شود و جزء رفتارهای دائمی ما قرار گیرد.

بی توجهی به محاسبه نفس در جامعه ایمانی و مذهبی ما نیز وجود دارد و در مساجد ما جایی ندارد، در مساجد ما سروصدا بیشتر وجود دارد تا سکوتی که برنامه ریزی شده برای محاسبه نفس صورت گیرد و فرضا گفته شود؛ بعد از نماز چندلحظه ای را درباره خود تامل کنید و حتی در مسجد این تامل و محاسبه را آموزش دهند. لحظاتی تفکر از سالها عبادت برتر است، مسجد هم مکانی برای عبادت است.

حاج آقای دولابی، برسر کسانی که پای منبر ذکر می گفتند، فریاد می زد و از بزرگان دیگر هم شنیده ام که برسر دیگران فریاد می زدند که در این زمانها در حال انجام کار مهمتری هستی اما با این عمل آن را خراب می کنی.

یکی از موضوعات تفکر، محاسبه نفس است، تفکر خیلی باب نیست زیرا اگر زمانی را به فکر کردن اختصاص دهیم، به غصه ها، منفی نگری ها و ... سوق پیدا می کنیم یعنی افکار منفی می کنیم اما تفکر مثبت داشتن خود نوعی عبادت محسوب می شود که یکی از این موضوعات مثبت، محاسبه نفس است، بسیاری از مومنین عادت به این محاسبه ندارند، آنان استغفار می کنند اما محاسبه نفس نمی کنند، باید پرسید برای چه استغفار می کنی؟ پاسخ می دهند، به صورت کلی، تا خداوند ما را ببخشد، قطعا خداوند نخواهد بخشید، «وَ اللَّهِ مَا یَنْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلَّا مَنْ أَقَرَّ بِهِ؛ به خدا سوگند، تنها کسی از گناه نجات پیدا می‌کند که به آن، اعتراف کند.» این اقرار و اعتراف ساده نیست زیرا فرد باید بگوید که فرضا این ناسزا را گفتم، خدا علت آن را می پرسد؟ باید آن را مطرح کرد تا خداوند ببخشد باید بگوییم این ناسزا در اثر حسادت، بخل، حرص و ... بوده است و باید از آن هم استغفار کرد تا نجات یافت در غیر این صورت عذر پیدا کردن برای گناه است و اگر ریشه آن را پیدا و درمان نکنی، مجدد به آن بر می گردی و آن را تکرار می کنی.

استغفار بدون محاسبه نفس نمی شود، آیا می شود فردی درخواست وام دهد اما علت آن را نداند، دعا و مناجات هم حتی بدون محاسبه نفس شدنی نیست، مناجات های ائمه اطهار(ع) را بررسی کنید، مشاهده می کنید که دعا بعد از مدتی تفکر در خویشتن مطرح شده است و تضرع در بارگاه پروردگار را حاصل شده است. مومنین عادت به مجالس دعا، گفتن اذکار و توسل به اهل بیت(ع) دارند اما این موارد بدون تفکر حاصلی ندارد.

فردی به نزد امام صادق(ع) آمد و گفت: ما از محبین شما هستیم. حضرت(ع) فرمودند: «از کدام دسته محبین ما هستید؟» شخص پرسید مگر چند دسته محب دارید؟ فرد مجبور به فکر شد، ما نیز باید فکر کنیم اگر به مجلس امام حسین(ع) می رویم، به چه دلیل است؟ نیت مخلصانه بدون محاسبه نفس نمی شود، خلوص بدون این مهم ممکن نیست.

اهل بیت(ع) فرموده اند: «لَیسَ مِنّا مَن لَم یُحاسِب نَفسَهُ فی کُلِّ یَومٍ؛ از ما نیست کسی که هر روز به حساب نفس خود نرسد» ارتباط عمیق با اهل بیت(ع) را نمی توان دید و تنها فردی می تواند اینگونه ارتباط برقرار کند که خود را عمیقا دیده باشد.

نفس انسان گاه فریب می دهد و رفتار غلطی را صحیح جلوه می دهد، این نفس، اماره به سوء است و خود را نیز توجیه می کند، در روایت آمده است که از ابلیس سوال شد، تو چه زمانی بر انسان مسلط می شوی، پاسخ داد، زمانی که اولین گناه را انجام دهد زیرا پس از آن خود را توجیه می کند. انسان با محاسبه نفس، می تواند این خاصیت توجیه گری را از خود دور کند.

در قرآن کریم داریم: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلي‏ نَفْسِهِ بَصيرَةٌ (13) وَ لَوْ أَلْقي‏ مَعاذيرَهُ(14)؛ بلکه انسان خودش از وضع خود آگاه است(13) هر چند (در ظاهر) برای خود عذرهایی بتراشد! (14)» انسان اگر فکر کند می تواند بصیر باشد و عذر و بهانه ها را کنار بگذارد.

فرضا زمانی که اربعین به کربلا رفتید و تحول روحی یافتید و بنا دارید انسان خوبی شوید و یا ضربه ای در زندگی خورده اید و در پی آن بنا دارید انسان خوبی شوید یا اصلا نعمت خوبی و یا معجزه ای دیده اید و بنا دارید متحول شوید، برای تحقق این امر باید نفس خود را بشناسید تا بتوانید این تصمیم را اجرایی کنید، حتی اقرار به گناه نیز مقدمه اش، درک وضعیت خود است.

عملیاتی شدن تمام مفاهیم دینی، وابسته به محاسبه نفس است، برای تشبیه باید بگویم که همه ورزش ها نیازمند یک نرمش اولیه بدنی هستند و گرنه اگر بدن خشک باشد نمی توان به فوتبال یا بسکتبال پرداخت. البته این نرمش برای ورزش های مختلف متفاوت است اما در مجموع باید بدن را آماده کرد. انسان در مطالعه قرآن باید آیات را خطاب به خود بداند و با آنها به محاکمه خود بپردازد، این خلوتی است که در انسان ایجاد می شود و عمق نگاه به وی عطا می کند و در نهایت خود را دریافت می کند.

محاسبه نفس با یک یا دو مرتبه انجام دادن، نتیجه نمی دهد بلکه باید در تمام 365 روز سال به محاسبه نفس پرداخت و خود را شکست تا خداوند، قطره ای به وی عطا کند. نفس را بدون محاسبه نمی توان کنترل کرد.

یکی دیگر از جایگاه هایی که ما را به سمت محاسبه نفس سوق می دهد، قیامت است. سوال می شود چرا محاسبه نفس کنیم؟ ما اتفاقی در پیش روی داریم به نام قیامت، که در آن محاسبه صورت گیرد که براساس آیات قرآن، بصورت ریز و جزئی، اعمال و زندگی انسان، در این روز مورد محاسبه قرار می گیرد و زمان بسیاری صرف خواهد شد، امام صادق(ع) می فرمایند؛ « فَحاسَبُوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحاسَبُوا فَانَّ اَمْكِنَةَ الْقيامَةَ خَمْسينَ مَوْقِفا كُلُّ مَوْقِفِ اَلْف سَنَةً ثُمَ تَلى: فى يَومِ كانَ مِقْدارُ خَمْسينَ اَلْفَ سَنَةً؛ پس به حساب خود برسيد، پيش از آن كه به حسابتان برسند. همانا براى قيامت پنجاه ايستگاه بازرسى است كه توقف در هر ايستگاه هزار سال طول می كشد سپس [آيه قرآن را] تلاوت فرمودند: در روزى كه مقدار آن پنجاه هزار سال است » یکی از راههایی که انسان را از این حساب عبور می دهند، شهادت است، به همین جهت است که شهادت برای انسان فهمیده تا این میزان ارزشمند است.

در کلاس درس خارج یکی از علما سالها پیش شرکت می کردم که بنا شد در روزهای چهارشنبه هر هفته در کنار درس، نکته اخلاقی نیز بیان کنند و ایشان به این آیه قرآن رسیدند که «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ (7) وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ(8) ؛ پس هر کس هموزن ذرّه ای کار خیر انجام دهد آن را می بیند! (7) و هر کس هموزن ذرّه ای کار بد کرده آن را می بیند! (8)» و اینگونه تفسیر کردند که هرفردی، هرکاری انجام دهد، روز قیامت خواهد دید، اگر چه بخشیده شده باشد یعنی باید همه اعمال را یکبار ببیند.

در روایت داریم؛ «حاسِبْ نَفْسَكَ قَبلَ أنْ تُحاسَبَ ، فإنَّهُ أهْوَنُ لِحِسابِكَ غَدا ، وزِنْ نَفْسَكَ قَبلَ أنْ تُوزَنَ ، و تَجَهَّزْ للعَرْضِ الأكْبَرِ يَومَ تُعْرَضُ لا يَخْفى على اللّه ِخافِيَةٌ؛ پيش از آن كه حسابرسى شوى، تو خود به حساب خويش برس، كه اين كار حسابرسى فرداى [قيامت] تو را آسان مى سازد؛ و پيش از آن كه اعمالت سنجيده شود، خود اعمالت را بسنج و براى آن حسابرسى بزرگ ، آماده شو، روزى كه اعمالت بررسى مى شود و هيچ امر پوشيده اى بر خداوند پوشيده نيست» امام سجاد(ع) جداگانه برای جهنم گریه می کردند و جداگانه برای حساب و کتاب روز قیام نیز گریه می کردند و این را در بسیاری از ادعیه مشاهده می کنید . در قرآن داریم: «يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ؛ در آن روز مردم به صورت گروه های پراکنده (از قبرها) خارج می شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود!»

انسان زمانی که بنا دارد به دادگاه برود یا پیش از یک دعوای ساده، بارها با خود تکرار می کند که اگر این را گفت، من این موضوع را خواهم گفت و ... بنابراین برای قیامت نیز باید خود را آماده کنیم و به محاسبه نفس باور داشته باشیم.

ساعت ها، روزها، یک ماه و یا چهل روز، زمان بگذارید و فکر کنید و از خود سوال کنید، چرا باور نمی کنم؟ چرا به عرصات محشر ایمان نمی آورم؟ من چه حالی دارم؟ روی آن فکر کنید، این موضوعی از محاسبه نفس است و بعد ناله بزنید تا خداوند کمک کند و درب ها را به سوی شما باز کند. افرادی که سن 40 سال به بالا دارند، باید محاسبه نفس بیشتری کنند زیرا به جهت اینکه در سراشیبی مرگ قرار دارند، باید زندگی خود را جمع بندی کنند.