مسجد جامع خوسف نگین معماری ایرانی اسلامی

خبرگزاری شبستان_خراسان جنوبی: شهرستان خوسف در 36 کیلومتری جنوب غربی بیرجند واقع است که جا گیری و استقرار مسجدجامع در این شهرستان اهمیت ویژه ای به آن داده است، احتیاج به توضیح نیست که بگوئیم مساجد در هر محله، روستا و یا شهر نوعی مرکزیت را برای آن بافت به وجود می آورد، مسجد جامع خوسف مرکز تجمعات، مشاوره ها و موارد دیگری است.

مردم از قدیم الایام اگر روستا و یا شهری مسجدی نداشت، برای آن ارزشی قائل نمی شدند چراکه مسجد را جزء لاینفک از بخش مسکونی می دانستند که در آن به انجام اعمال اسلامی و فرایض دینی مشغول شده و کم و بیش از احکام اسلامی مطلع می شدند.

مسجد جامع خوسف در دوران تیموری با معماری ایرانی اسلامی ساخته شد

به لحاظ فرم ویژه معماری و عناصر به کار رفته در مسجد جامع خوسف از نظر سبک و فرم خاص در بخش های مختلف، کارکرد فضاها، ویژگی و تقارن در بنا و همچنین وجود تزئینات گوناگون در آن، به کارگیری انواع روش های مختلف معماری زمانی و به جهت قرائن و شواهدی که در آن وجود دارد این بنا را می توان به دوره تیموری نسبت داد البته کلنگ احداث این مسجد قبل از دوره مزبور به زمین زده شده بود.

بنابراین قدمت به طوری که از شواهد به دست می آید از سنه 750 قمری علمائی در مسجد جامع خوسف امام جماعت بوده اند علمائی از قبیل شمس الدین شیخ محمد زاهد، زیده الاسلام مولانا شهاب الدین حسین ابن مرحوم نظام، شیخ شمس الدین ملا یحیی ولد ملا محمد این حسام و اشخاص دیگر.

مسجد جامع خوسف بر روی زمینی به مساحت سه هزار و 600 متر که 900 متر مربع و با زیربنای سه هزار و 700 مترمربع ساخته شده که مجموعه داخلی آن عبارت است از سه شبستان و چهار خانه و دو مهتابی به صورت سالنی که با چهار محراب و سی ستون با فرم چهار ضلعی ترکیب شده و همچنین ایوان مرتفع و چهارده طاق نما از قسمت های دیگر این مسجد است.

این مسجد با داشتن عناصر ویژه و سبک مخصوص معماری گویای این رشته اسلامی است که در بناهای دیگر نیز به طریقی از آن استفاده شده است، این مسجد با داشتن فضاهای مختلفی همچون شبستان، محراب، منبر و ... بنایی است که هم اکنون اهالی این شهرستان به دیده احترام به آن نگاه می کنند.

قسمت فضای ورودی مسجد شامل پیش طاق مرتفعی است که سقف آن را قوس تیز تزئین کرده است، سر در مسجد به قوس برجسته مربع آذین شده است. در داخل پیش طاق دو سکو یا خرگاه وجود دارد که محل نشیمن و یا انتظار است، در بخش فوقانی پیش طاق سه طاق نما در بدنه آن تعبیه شده است.

این مسجد چهار شبستان خلیلان یا مهتابی، شبستان ملا علی اکبر، فضای ستوندار جنوبی و شبستان حاج عبدالخالق در خود تعبیه کرده است.

شبستان خلیلان؛ این شبستان دارای سه ستون کامل با جرز قوی در وسط و به فرم چهار ضلعی است که 9 نیم ستون در کنج دیوارها آن را احاطه کرده است، این شبستان دارای محرابی بوده است که در حال حاضر جای آن را پنجره گرفته است، همچنین سه طاق بلند شبیه به هم با سقف هلالی که تمامی آن ها در کتیبه دور قرار گرفته در این شبستان تعبیه شده است، در این داخل این شبستان سنگ خارائی نصب بوده که به سنگ مراد معروف بوده است.

شبستان ملا علی: این شبستان دارای 9 ستون چهار ضلعی قطور است که دارای دو بادگیر بوده است، طاق نمای اصلی این شبستان شامل چند پله و طاقچه است که احتمالا از آن جهت منبر استفاده می شده است.

فضای ستوندار جنوبی: این شبستان تابستانی و دارای پنج ستون  است. طاق و گنبد سقف آن به چند قسمت تقسیم می شود، شبستان دارای محرابی است که ۳۰ سانتی متر از زمین پایین تر و به صورت ساده ساخته شده است.

شبستان حاج عبدالخالق: این شبستان مانند شبستان ملا علی اکبر دارای 6 ستون با فرم چهار ضلعی است، همچنین داری محرابی است که یک طرف آن پله تعبیه شده احتمالا جهت استفاده منبر؛ سکوها در بخش فوقانی تشکیل یک طاقچه را داده است. دارای دو محراب است که احتمالا یکی از محراب ها به طرف بیت المقدس و احترام به قبله اول مسلمانان است.

مسجد دارای کتیبه های متعددی از شاعرن بلند پایه خوسفی مانند ابن حسام  بوده که متاسفانه در حال حاضر هیچ کدام از آنها موجود نیست و احتمالا به سرقت رفته است. طبق بررسی های انجام شده مصالح به کار رفته در بنا، آجر، گچ، آهک و خشت خام بوده است.

این مسجد در حال حاضر زیر نظر اداره اوقاف شهرستان بیرجند اداره می شود تا به حال یکبار توسط اداره مزبور تعمیر شده است. در مورد موقوفات و عایدات می گویند 180 خروار گندم و پنبه درآمد املاک موقوفه این مسجد بوده است که در اثر کم آبی منطقه درآمد آن کم شده و آنچه عاید مسجد می شود به اداره اوقاف شهرستان بیرجند سپرده می شود.

معماری ایران در سده چهاردهم بر پایه شکل‌ها و ساختمان سلجوقی بنیان نهاده شده ولی در سایه تسلط شخصیت های مغولی مقیاس عظمت تازه ای یافته بود، به همین ترتیب در سده پانزدهم معماری ایرانی به شکل های اصلی با مهارت بیشتر ادامه داشت، لذا مسجد جامع خوسف یادگاری از همان دوران یعنی شکوفائی معماری اسلامی که با شیوه و اسلوب خاص گویای یک سبک از معماری ایران است که مانند آن به ندرت پیدا می شود.

مسجدی به زیبایی، گویای حقیقی از یک هنر در گوشه ای دور افتاده از یک شهر کم جمعیت که برای اهالی آن اهمیت ویژه ای دارد؛ می باشد. این مسجد نگینی است در منطقه خوسف.

مسجد جامع خوسف از جهت شمال شرقی به منزل مخروبه، از سمت شمال به معبر عمومی، از طرف شمال غربی به معبر عام و از جهت جنوب به حسینیه جدیدالاحداث منتهی می گردد و در مورد حریم آن تاکنون هیچ اقدامی صورت نگرفته است.

این بنا در حال حاضر کاربری اولیه خود را دارا است و از آن به عنوان مسجد استفاده می شود که اهالی جهت تجمعات دینی و مواردی از این قبیل از فضاهای مختلف آن استفاده می کنند، ویژگی های بنا همان فضاهای ستون دار و شبستان های آن است که فرم معماری بنا در آن خلاصه شده است. قدرت و نجابت تیموری بی شک به بهترین وجه در مسجد جامع خوسف تجلی کرده است.

دریچه های بادگیر به وسیله گچبری های مشبک با اشکال گره، ستون های شبستان ها به فرم چهار ضلعی، طاقچه ها و طاق نماها با فرم های متعددی هلالی و قوس تیز، فرم پیش طاق ها و سکوهای جلوی آن و بدنه محراب های در شبستان با استفاده از عوامل متعدد مانند سکو طاقچه از عوامل تزئین شده در این مسجد است.

«علی صالحی»، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوسف درخصوص ویژگی‌های خاص مسجد جامع خوسف به خبرنگار شبستان گفت: این بنا دارای دو ورودي است كه يكي در ضلع شمال شرقي و ديگري در ضلع شمال غربي واقع شده است، مهمترين عناصر معماري بنا شامل ورودي ها، صحن، شبستان تابستاني، شبستان هاي ملاعلي اكبر، شبستان عبدالخالق و قسمت هاي نو ساز مسجد است.

وی افزود: جبهه شمال شرقي بنا كه ورودي اصلي بنا در آن قرار دارد به طور كامل در سال 1405 ه . ق باز سازي شده است و از لحاظ تاريخي ارزشي ندارد اما شبستان هاي جبهه جنوب غربي بنا يعني شبستان تابستاني و شبستان هاي ملاعلي اكبر و عبدالخالق بخش هاي تاريخي بنا به حساب مي آيند. شبستان ها داراي ستون هاي قطور چهار ضلعي هستند كه پوشش آنها به صورت گنبدهاي چهار ترك و به كمك طاق‌هاي جناقي بر روي ستون ها استوار شده است؛ شبستان عبدالخالق كه قديمي تر از شبستان ملاعلي اكبر است، داراي شش ستون و دوازده گنبد است.

صالحی با اشاره به فضاي داخلي شبستان عبدالخالق، گفت: شبستان ملاعلي اكبر كه درسال 1237 ه. ق تعمير شده داراي ۹ ستون و ۱۶ گنبد است و شبستان تابستاني نيز داراي چهار ستون و هشت گنبد است.

وی ادامه داد: نقشه و سبك معماري اين شبستان ها همه مشابه هم هستند و تنها تفاوت هاي جزئي در ابعاد و اندازه ها مشاهده مي شود، مساحت كل بنا 3600 متر مربع است كه 900 متر مربع آن را صحن فرا گرفته و اطراف صحن با طاق نماهايی به صورت جناغی تزئين شده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوسف بیان کرد: تاکنون اجرای آجر فرش بام مسجد جامع، اجرای اندود کاهگل دیواره ها، اجرای اندودگچ داخل شبستان و اجرای کف فرش آجری انجام شده است.

گفتنی است مسجد جامع خوسف مربوط به دوره تیموریان - دوره صفوی است و در خوسف، داخل شهر واقع شده و این اثر در اول دی ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۹۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.