«شالما»روستای ملی«چوء تاشی» می شود / نیاز «چوءَ تاشان» به چوب های جنگلی

خبرگزاری شبستان- رشت، مهری شیرمحمدی؛ خردادماه ۱۳۹۶، هنر چوب‌تراشی که در زبان تالشی به آن «چوءَ تاشی» می‌گویند، به نام شهرستان «ماسال» ثبت ملی شد. هفته گذشته نیز استاندار گیلان در نامه ای به وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، رشت مرکز استان و چهار روستای گیلان را برای طرح و تایید در شورای راهبردی انتخاب شهر و روستای ملی صنایع دستی اعلام کرد. حالا روستای «شالما»، از توابع شهرستان ماسال انتظار می‌کشد تا به جرگه روستای ملی صنایع دستی با هنر چوب‌تراشی بپیوندد.

اما مهترین مشکل چوب‌تراشان منطقه، که در زبان محلی «چوءَ تاش» گفته می‌شود، عدم اجازه بهره‌برداری از چوب‌های مورد نیاز است. در گذشته، شهرستان «ماسال» در غرب گیلان، مرکز چوب‌تراشی بود و جنگل‌های آن محدوده به‌واسطه داشتن درختان محکمی نظیر: کیش، وَزَن، راش، افرا و گیلاس جنگلی، مرکزی برای تولید انواع محصولات چوبی بود.

ایجاد محدودیت برای قطع درختان جنگلی به منظور حفظ گونه‌های در معرض انقراض، مانعی برای تداوم هنری شد که به صورت شفاهی انتقال می‌یافت. «یاسنت لوئی رابینو»، سرکنسول انگلستان در رشت، که مشاهدات خود در گیلان را بین سال‌های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۲ در کتاب ولایات دارالمرز ایران(گیلان) نوشته، به ساخت انواع وسایل چوبی در روستاهای ماسال اشاره می‌کند و در این کتاب از دهکده «لاک تراشان» از توابع «شاندرمن» نام می‌برد که حرفه ایشان لاک‌تراشی یا تولید طبق‌ها و کاسه‌های بزرگ چوبی بود.

روستای «شالما» در ییلاقات ماسال قرار دارد. سال گذشته یک بازارچه فصلی فروش صنایع دستی چوبی در این روستای تالش زبان دایر شده بود، بازارچه‌ای که اکنون تعطیل شده است. در حال حاضر روبروی مسجد و ابتدای کوچه «استاد اگی برا»، یک مغازه فروش صنایع‌ دستی چوبی قرار دارد که صاحب آن در گوشه مغازه مشغول تراش یک کاسه چوبی است. جلوی مغازه گهواره بزرگی قرار دارد که امروزه کمتر به کار خواباندن کودک می‌آید. مغازه دو طبقه پر از انواع وسایل چوبی دست‌ساز است که به زبان تالشی نام‌های متفاوتی دارد؛ انواع قاشق( کَچَه، نقش دارَ کَچَه، نِرَه دسته، پیچ پیچی)، ملاقه (ملاقَه)، کفگیر(آسون کَچَه، کَتَرَه)، کاسه (قَدرَ، لاک)، مجمع (تَبَک)، تخته گوشت، بشقاب (باقشاب)، چاقو(چَقو)، کَتیلَه(دمپایی چوبی)،سینی(طبق) قندلاک، پیش دستی، انواع شانه های چوبی و... .

«اسلام چیتن» درباره وضعیت فروش و بازار می‌گوید: به‌خاطر کرونا، فروش در محل کم شده ولی صنایع چوبی در همه استان‌ها خریدار دارد. مشکل عمده ما بازار مصرف نیست، بلکه دست‌یابی به مواد اولیه است.

این تولید کننده صنایع دستی توضیح می‌دهد: این هنر نیازمند چوب‌های محکمی است تا بتوانیم کار با کیفیت و مرغوب تولید کنیم و محصول تولید شده بسته به اینکه از چه نوع چوبی باشد، قیمت آن متفاوت است. در گذشته جنگل‌های اطراف پر بود از درختان کیش، مَلَج، راش، آزاد، افرا، وَن و ... . درختان کیش دچار آفت شده و در حال نابودی است و گیلاس جنگلی هم به سختی پیدا می‌شود.

چیتن می‌افزاید: بیشتر مردم روستا تولید کننده خانگی هستند البته اگر چوب گیر آنها بیاید. مشکل عمده ما عدم اجازه بهره‌برداری از چوب‌های جنگلی از سوی منابع طبیعی است. این اداره می‌گوید باید از پیمانکاری که پروانه بهره‌برداری چوب دارد، مواد اولیه را بخریم، متاسفانه پیمانکاران، چوب مرغوب در اختیار ما قرار نمی‌دهند. حتی منابع طبیعی اجازه نمی‌دهد درختانی که در اثر آفت و یا شکستگی در جنگل افتاده، برداشت کنیم و می‌گوید درخت پوسیده باید تجزیه شود.

وی ادامه می‌دهد: بارها در جلساتی که در شهرستان برگزار شده، درخواست دادیم که منابع طبیعی چوب‌های جنگلی که به صورت قاچاق کشف ومصادره می‌کند، به تولیدکنندگان صنایع دستی بفروشد. اگر قرار است شالما روستای چوب‌تراشی ثبت شود، باید مواد اولیه در اختیار تولیدکننده قرار گیرد.

چیتن که اکنون ۳۸سال سن دارد، از کودکی این حرفه را نزد پدرش «هادی چیتن» آموخته است و می‌گوید: در گذشته این حرفه تماما با دست بود، اکنون دستگاه‌های برقی هم به کمک تولید آمده ولی اصالت و کیفیت کار دستی را ندارد. وقتی بخواهیم یک محصول را به صورت دستی تهیه کنیم، چوب از «سیبک» یا راه آن بریده می شود. ولی دستگاه برقی چوب را از «لَوا» یا بیراه می برد. به همین دلیل محصولی که با دست تولید می شود، کیفیت بالاتری دارد و در نتیجه گرانتر بفروش می رسد.

وی ادامه می‌دهد: قبلا دستگاهی بود که پدالش را با پا حرکت می‌دادند. پدربزرگم «یدالله چیتن» دستگاهی درست کرده بود که کنار رودخانه می‌گذاشت و به وسیله آب به گردش در می‌آمد. متاسفانه این دستگاه از بین رفته و فقط عمویم آن را دیده بود.

چیتن همچنین می‌گوید: هنرمندی به نام «جهانگیر علی اکبر» که پدر همسرم است، دستگاه نخ‌ریسی و گهواره بچه تولید می‌کرد. متاسفانه با فوت بسیاری از هنرمندان چوب‌تراش، خیلی از این هنرها که شفاهی منتقل می‌شد، از بین رفته است.

از او آدرس دیگر تولیدکنندگان خانگی را می‌پرسم. به سمت پل رودخانه شالما و کوچه شهید هادی می‌روم. یکی از تولیدکنندگانی که نخواست نامش عنوان شود، همان مشکل تهیه چوب را عمده‌ترین مانع چوب‌تراشان عنوان کرده و می‌گوید: بعضا دیده‌ایم که چوب‌های جنگلی که قاچاق بریده شده، با دلالی برخی از کارکنان منابع طبیعی به پیمانکارانی واگذار می‌شود که پروانه فروش چوب دارند.

وی نام درختان جنگلی مناسب چوب‌تراشی را هم به تالشی نام می‌برد؛ اَلاش(یا همان راش)، بازکَم ( افرا)، کَیکَم (شیردار)، درخت سِق یا همان آزاد. هنرمند دیگری علاقه ای ندارد به عنوان تولیدکننده معرفی شود و می‌گوید: اکثر روستاهای اطراف شالما مانند؛ گنذر، نسا، دیگا، تاسکوه و سلینگوا، خانگی تولید دارند. ولی به محض آنکه به عنوان چوب تراش معرفی شوند، منابع طبیعی بازرسی می‌کند که مبادا چوب جنگلی بریده باشیم و برای ما دردسر درست می‌شود.

دهیار شالما در گفت وگو با شبستان به شاخصه‌های لازم برای ثبت این روستا به عنوان روستای چوب تراش اشاره دارد و می‌گوید: بیش از نیمی از خانوارهای یک روستا باید تولیدکننده صنایع دستی باشند تا آن نوع صنایع دستی به نام یک روستا ثبت ملی شود.

بهنام پوراحسان در پاسخ به این سئوال که چرا بازارچه فروش صنایع دستی روستا تعطیل شده، می‌افزاید: بازارچه را دهیاری روستا به صورت موقت در ایام نوروز و تابستان به‌خاطر پیک مسافر برپا می‌کرد و امسال به‌دلیل شیوع کرونا و فاصله‌گذاری اجتماعی و نبود مسافر تعطیل کردیم.

وی با تاکید بر آنکه چوب‌تراشان باید از چوب‌های مرغوب جنگلی برای تولید استفاده کنند، توضیح می‌دهد: متاسفانه اداره منابع طبیعی اجازه بهره‌برداری درختانی را که بر اثر باد و باران و سیل ریشه‌کن شده است، نمی‌دهد و این موضوع خط قرمز منابع طبیعی است، از تولیدکنندگان می‌خواهد که چوب مورد نیاز را از پیمانکارانی خریداری کنند که از نظر کیفیت و قیمت مناسب چوب‌تراشان نیست.

مدیر میراث فرهنگی و صنایع دستی شهرستان ماسال نیز با تاکید بر حفظ منابع طبیعی و گونه‌های با ارزش جنگلی می‌گوید: اینکه تولیدکنندگان صنایع دستی خواستار مواد اولیه باکیفیت باشند، به حق است ولی قانون حفظ اراضی جنگلی را هم نمی‌توان نادیده گرفت و نباید درختی که سرپاست قطع شود.

مجید کوهی می‌افزاید: در گذشته منابع طبیعی مجوز بهره‌برداری از درختانی را که بر اثر سیلاب و یا آفت، افتاده‌اند، با نظارت کارشناسان این اداره به مصرف کننده می‌داد. ولی اکنون این قانون لغو شده و تولید کننده صنایع دستی  باید از پیمانکار چوب لازم را تهیه کند.

وی با اشاره به ثبت ملی هنر چوب‌تراشی به نام شهرستان ماسال ابراز می‌دارد: تولید کننده اگر نتواند محصول باکیفیت تولید کند، نمی‌تواند با تولیدات مشابه خارجی که عمدتا از رنگ‌های شیمیایی کاری شکیل‌تر تولید می‌کنند، رقابت کند. بنابراین تلاش میراث فرهنگی این است که این مشکل تولیدکنندگان را در سطح کلان حل کند.

کوهی با بیان اینکه هفته پیش رو در وزارتخانه میراث فرهنگی جلسه‌ای برای ثبت روستاهای صنایع دستی برگزار می‌شود، تاکید کرد: مطالبات تولیدکنندگان گیلان در این نشست عنوان می‌شود و امیدواریم بتوانیم این مشکل را در سطح ملی با منابع طبیعی برطرف کنیم.

مدیر میراث فرهنگی و صنایع دستی شهرستان ماسال همچنین گفت: از ۲۰۰ خانوار روستای شالما، ۹۰ درصد تولیدکننده صنایع چوبی هستند و میراث فرهنگی با صدور کارت شناسایی، امکان استفاده از تسهیلاتی همچون بیمه هنرمندان و تسهیلات بانکی را در حد توان فراهم کرده است.

کوهی ابراز امیدواری کرد، در سالی که به نام جهش تولید نامگذاری شده از هنرمندان چوب تراش حمایت شده و روستای شالما نیز به عنوان روستای چوب تراشی ثبت ملی شود.