«بدیع الزمان فروزان فر» ادیب بی مانند

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ زینب روحانی مقدم: 16 اردیبهشت یادآور سالروز بزرگ مردی ادیب، سخنوری بی نظیر و یکی از برجسته ترین ادیبان تاریخ ایران زمین یعنی استاد «بدیع الزمان فروزان فر» است کسی که از جمله اساتید نامدار ادبیات و تاریخ ادبیات فارسی به شمار می‌رفت ودانش گسترده‌اش در علوم مختلف سبب شد تا از وی به عنوان یکی از تاثیرگذارترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران در حوزه ادبیات کهن یاد شود.

*مروری کوتاه بر زندگی بدیع الزمان

عبدالجلیل در تیرماه ۱۲۷۶ شمسی، در بشرویه در خانواده ای از اهل علم و فرهنگ به دنیا آمد. بعدها لقب بدیع الزمان را از قوام السلطنه، والی خراسان گرفت و فروازانفر را به عنوان نام خانوادگی خود برگزید. پدرش شیخ علی، پسر آخوند ملا محمد حسن قاضی است که هر دو شاعر و فقیه و طبیب بودند و نسلشان به ملا احمد تونی، از علمای معاصر شاه عباس صفوی می رسد. مقدمات علوم دینی را در زادگاهش آموخت و در سال ۱۲۹۸ به مشهد آمد و پس از دو ماه پای درس ادیب نیشابوری نشست تا علوم ادبی و منطق را فرا گیرد.

این شاگردی تا سال ۱۳۰۲ ادامه داشت. چندی نیز از محضر حاج میرزا حسین سبزواری بهره برد و اصول و بعضی مباحث فقه را نزد حاج شیخ مرتضی آشیتیانی و بخشی را نزد حاج شیخ مهدی خالصی فرا گرفت. برای آنکه وقتش بیهوده تلف نشود، به جای گرفتن حجره در مدرسه، اتاقی در کاروان اجاره کرد تا با فراغت کامل درس بخواند. کمتر کسی را می پذیرفت,، حتی روزهای پنج شنبه و جمعه که همه تعطیل بودند، او یک دوره معلقات سبع را نزد ادیب خواند. فروزانفر در آن سال ها از شاگردان شاخص و خاص درس ادیب به شمار می رفت.

در همان آغاز جوانی طبع شعری هم داشت و با توجه و آگاهی به دو زبان فارسی و عربی قصاید غرایی به هر دو زبان می سرود. در کنار تلاش علمی و جدیت، آنچه در آن سال ها موجب پیشرفت او شد، هوش سرشار و ذهن و قاد وی بود. دیگر محیط مشهد برای پیشرفت و پرورش ذوق خود کافی نمی دید، علی الخصوص که این پیشرفت او حسادت و رشک هم درسان را نیز برانگیخته بود. پس در سال ۱۳۰۳ شمسی در تهران به تهران آمد و حجره ای در مدرسه سپهسالار گرفت و یه دوره شرح اشارات و شفا و کلیات قانون را نزد میرزا طاهر تنکابنی و فقه و اصول و قواعد علامه را در محضر آقا حسین نجم آبادی فرا گرفت. علاوه بر آن تحریر اقلیدس و قسمت الهیات کتاب اسفار را نزد آقا مهدی آشتیانی خواند و شرح چغمینی و محبسطی را نزد ادیب پیشاوری.

فروزانفر استادش ادیب پیشاوری را ابوعلی سینای ثانی و تالی ابن رشد و ابوریحان می دانست و می گفت: «برکت صحبت و فیض مجالستش در تطور و تحول افکار این ضعیف و نظر وی در فهم و تشخیص اشخاص و معرفت درجات شعرا تأثیر به سزا داشت.»

جز ادیب با شمس العلما گرکانی، صدرالافاضل، میرزا خان نائینی، شاهزاده افسر، فروغی، علامه قزوینی حشر و نشر دائمی داشت و در محافل ادبی شرکت می جست. در سال ۱۳۰۵ به توصیه ی شمس العلما گرکانی و به جای تدریس فقه و اصول و عربی و ادبیات را در دارالفنون بر عهده گرفت.

هم چنین سال بعد در مدرسه حقوق منطق نیز درس داد. با تأسیس دارالمعلمین عالی در سال بعد، تدریس ادبیات فارسی و عربی را به وی سپردند و همکار استادان بزرگ آن عصر چون ملک الشعرا بهار، رشید یاسمی، نصرالله فلسفی، عباس اقبال آشتیانی، بهمنیار، سعید نفیسی، همایی، شفق و سیاسی گردید. در سال ۱۳۱۰ به استادی تفسیر قرآن و ادبیات عرب در مدرسه ی سپهسالار نیز برگزیده شد و پس از تأسیس دانشکده ی معقول و منقول در سال ۱۳۱۳ معاونت آن جا به او واگذار گردید.

هم زمان ریاست مؤسسه وعظ و خطابه را نیز بر عهده داشت. در دانشکده معقول و منقول نیز تصوف درس می داد. او در هدایت و تقویت بنیه ی علمی دانشکده از طریق جلب استادان و تنظیم برنامه های مفید نقش مهمی داشت. یکی از خدمات او در آن سالیان کوشش فراوان برای تأسیس دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران بود. گرچه بسیاری با آن مخاالفت می کردند اما با عزم جدی او در سال ۱۳۱۶ این دوره تأسیس شد و استادان نسل دوم و سوم تاکنون حاصل این تلاش ارزنده هستند.

در سال ۱۳۱۴ رساله ی دکتری خود را با عنوان «زندگانی مولانا جلال الدین رومی» نگاشت تا بتواند رتبه استادی را دریافت کند. علامه دهخدا، سید نصرالله تقوی از ممیزان و داوران رساله ی وی بودند. از آن پس توانست به عنوان استاد تاریخ ادبیات به تدریس در دانشگاه تهران بپردازد. در همین سال بود که کتاب «سخن و سخنوران» را نگاشت که در آن سال ها منبع اساسی و مهم ادبیات ایران به شمار می رفت.

زنده‌یاد فروزانفر به سال ۱۳۴۶ بازنشسته شد، اما به صورت حق التدریسی به کار ادامه داد. (روایت است که بازنشستگی ایشان به دلیل سرودن شعری در مدح دکتر محمد مصدق بود.) مدتی را نیز به عضویت مجلس سنا گذراند تا اینکه در نهایت در ۱۶ اردیبهشت ۱۳۴۹ بر اثر سکته قلبی درگذشت و در مجموعه حرم حضرت عبدالعظیم به خاک سپرده شد.

*آثار بی نظیر و ممتاز فروزان فر در حوزه ادبیات فارسی

دانش بدیع الزمان محدود به ادب فارسی نمی شد بلکه در ادبیات قدیم عرب دارای مقامی شامخ بود و در سخن گفتن و نگارش مسلط. او ادیبی جامع و بصیر و توانا در تمامی زمینه های لغت،‌ نحو، صرف، معانی و بیان و بدیع و نقدالشعرا بود و عادت داشت تا کتابی را که تازه به دست آمده بود نمی خواند بر زمین نمی گذاشت.

وی به گفته دکتر اسلامی ندوشن «دریایی از معلومات و اطلاعات مربوط به ادب و فرهنگ ایران بود» همچون دایرهٔالمعارفی زنده و برآورنده نیاز همگان بود و چنان احاطه ای بر کار و کلامش داشت که سخنش حجت و بی نیاز از مراجعه به مآخذ بود و در تمامی زمینه ا اطلاعات کافی داشت حتی موسیقی؛ چنان که با کلنل وزیری در جهت سامان دهی به موسیقی همکاری می کرد.

در نقادی شیوه ای دقیق و متین به کار برد و با جمع بین ذوق و علم، نقدی لطیف و قوی پدید آورد. او اصول نقد کهن را با شیوه های انتقادی جدید درآمیخت و معتقد بود برای جان بخشیدن به ادبیات باید با ادبیات اروپایی ارتباط برقرار کرد و نمونه ای از این تحقیقات مقاله ی عالمانه «قدیم ترین اطلاع از زندگی خیام» است که نمونه ای از پژوهش های ممتاز فروزانفر از شیوه ی قدما در نقد انتقاد می کند و آرای انتقادی آنان را مبهم، ضعیف و مبتنی بر ذوق و به دور از اصول و قواعد مرتب می داند.

از آثار به جا مانده از استاد فروزانفر می‌توان به «دیوان شمس تبریزى مولانا جلال‌الدین» در دو جلد، «شرح مثنوی شریف» در سه جلد، «مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی»، «احادیث مثنوی»، «فیه ما فیه از گفتار مولوی»، «احوال و تحلیل آثار فریدالدین عطار نیشابوری»، «سخن‌ و سخنوران»‌ در دو جلد، منتخبات‌ ادبیات‌ فارسی، رساله‌ «در احوال‌ مولانا جلال‌الدین‌ رومی»، «تاریخ ادبیات ایران» و غیره اشاره کرد.

*«بدیع الزمان»؛ یکی از نوابغ بشری

«محمد بهنام فر» عضو شورای سیاست گذاری انجمن ترویج خراسان در خصوص شخصیت و جایگاه استاد بدیع الزمان فروزان فر در گفتگو با خبرنگار شبستان می گوید: ایشان بی شک یکی از نوابغ بشری است که خداوند متعال به شهر بشرویه، استان خراسان جنوبی، کشور ایران و حتی جهان هدیه داده است.

وی ادامه می دهد: استاد فروزانفر فر از جنبه های مختلف یک نابغه و الگو است و تمام کسانی که پای درش ایشان نشسته اند هیبت و شکوه و روش تدریس ایشان را بی نظیر دانسته اند و بر علوم دینی و ادبی زمان خود تسلط کامل داشتند.

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند در خصوص مولوی پژوهی استاد بديع الزمان فروزان فر عنوان می کند: ایشان به دنبال این بود تا ذخایر ارزشمند مولانا را بیرون بیاورد و به جهان معرفی کند و اگر تحقیقاتش را نگاه کنید مثنوی شریف و احادیث مثنوی مستقیم به مولوی پرداخته است و برخی از آثار و هم به شناخت بهتر مولوی کمک می کند.

*مولوی پژوهی اوج کار «بدیع الزمان»

بهنام فر اوج کار بدیع الزمان فروزان فر را در زمینه مولوی پژوهی می داند و می افزاید: بخش بسیاری از عمر بدیع الزمان به بحث مولوی پژوهی اختصاص یافته بود و بهترین شرح از مثنوی از آغاز تا امروز شرح استاد بدیع الزمان فروزان فر است.

عضو شورای سیاست گذاری انجمن ترویج خراسان معتقد است که هنوز هم آثار بدیع الزمان در زمینه مولوی پژوهی مرجع است و بهترین شرح مثنوی را داشته است و اگر کسی در تحقیقات خود به آثار و مبانی فکری بدیع الزمان توجه نکند قطعا کارش در زمینه مولوی پژوهی ناقص خواهد ماند.

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند به ویژگی های بدیع الزمان فروزان فر اشاره می کند و می گوید: چند ویژگی ایشان را متمایز و یگانه کرده است که می توان به استعداد خدادادی و لطف سخنشان، احاطه و تسلط کامل بر متون کلاسیک فارسی و عربی، تناسب روحی و سنخیت معنوی با مولانا اشاره کرد.

بهنام فر معتقد است که فروزان فر به فضای فکری مولانا وارد شده بود و شرح مثنوی شریف بی نظیر و عمیق ترین و دقیق ترین اثر در زمینه مولوی پژوهی است.

*لزوم معرفی مفاخر و مشاهیر به جامعه

عضو شورای سیاست گذاری انجمن ترویج خراسان با بیان اینکه کتاب های مهم از جمله کتاب های بديع الزمان فروزان فر باید چاپ شود و در اختیار علاقمندان قرار گیرد، می افزاید: متأسفانه امروز به کتاب به دلیل کمتر توجه می شود و فضای مجازی و گرانی کتاب ها باعث کاهش فرهنگ کتاب و کتابخوانی شده است.

وی در خصوص همایش بزرگداشت استاد بی بدیل ادب پارسی، بدیع الزمان فروزانفر در بشرویه می گوید: برگزاری این نوع همایش ها منجر به آشنایی مردم با مفاخر و مشاهیر می شود و باید این نوع همایش ها در جامعه پررنگ تر شوند.

عضو شورای سیاست گذاری انجمن ترویج خراسان بیان می کند: متولیان فرهنگی، دانشگاهی و پژوهشی باید با همکاری با همدیگر کمک کنند تا یاد و خاطر و آثار بدیع الزمان از ذهن ها فراموش نشود.

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند تاکید می کند: مولانا و فروزان فر مردان بزرگی بودند که به جامعه امید دادند و مسلما باید شرایط به گونه ای ایجاد شود تا در هر عصری فروزان فرهایی داشته باشیم تا مشعل این جامعه را روشن نگه دارند.

آثار بدیع الزمان فروزانفر شاخص و مرجع بزرگان ادبیات است

مسئول هیئت امنای آثار بدیع الزمان فروزانفر هم تاکید کرد: استاد بدیع الزمان فروزانفر توجه ویژه ای به ادبیات و تاریخ ادبیات کشور داشت و با گذشت سال ها از فوت وی هنوز کتاب هایش از جمله سخن و سخن وران شاخص و مرجع برای بزرگان ادبیات کشور است. همچنین توجه ویژه او به قرآن مجید باعث خلق شاهکاری در ترجمه قرآن شد به گونه ای که گفته می شود این ترجمه از روان و ساده ترین ترجمه های قرآن است اما متاسفانه ترجمه کامل آن مفقود شده است.

«جعفرزاده» گفت: برخی از فرهنگ دوستان و علاقمندان به استاد بدیع الزمان فروزانفر ترجمه کامل آن را در سال های گذشته مشاهده کرده اند اما پس از آن ناپدید شده و مکان آن مشخص نیست با این وجود استاد مجیدی از روی برخی آثار بدیع الزمان فروزانفر، بخش هایی از ترجمه های قرآن او را جمع آوری کرده است.

وی گفت: با توجه به تسلط بدیع الزمان فروزانفر ادبیات فارسی و ادبیات عرب و گذراندن برخی دروس حوزه علمیه، در ترجمه روان و ساده قرآن موفق بود. به ویژه علاقه و ورود او به حوزه عرفان و پرداختن قسمت زیادی از عمرش به آثار مولوی و شمس او را در ترجمه روان قرآن موفق تر داشت.

وی به جلسات هفتگی با حضور اساتید ادبیات و علما در بررسی آثار استاد فروانفر و برگزاری 40 جلسه در شرح «فیه ما فیه» معرفی و شناساندن استاد بدیع الزمان فروزانفر و آثار او را ضروری خواند و توصیه کرد: به ویژه برای آشنایی با عرفان و کسب بینش عمیق، نسل جوان باید با استاد و آثار او آشنا شوند. چرا که استاد در آثار مولوی و مثنوی معنوی که در محور ادبیات و قرآن است توجه ویژه داشت.