درمیان؛ سرزمین قلاع تاریخی خراسان جنوبی

به گزارش خبرگزاری شبستان از بیرجند، شهرستان درمیان در شرق استان خراسان جنوبی واقع شده و از شمال به شهرستان قاین، از جنوب به شهرستان سربیشه، از غرب به شهرستان بیرجند و از شرق به کشور افغانستان محدود می‌شود. این شهرستان 5861 کیلومتر مربع مساحت دارد و از سه بخش و شش دهستان تشکیل شده است.

مرکز این شهرستان شهر اسدیه است که در فاصله 100 کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. آب و هوا این منطقه به کلی گرم و خشک، دارای نواحی کوهستانی با آب و هوای سرد و ناحیه جلگه ای با آب و هوای نیمه صحرایی است.

هر چه از غرب به شرق می رویم به درجه حرارت افزوده می شود. این شهرستان از نظر پوشش گیاهی در رده مرتعی بیابانی و نیمه بیابانی قرار گرفته و دارای 431 رشته قنات،3 رودخانه دائمی است.

گویش محلی این شهرستان از اقوام و طوایف مختلف فارس، بلوچ و عرب عنانی تشکیل شده است و زبان فارسی با لهجه بیرجندی و در پاره ای از روستاها چون نخاب،خلف و دره چرم با لهجه عربی و خیرآباد و اشک و شوراب با لهجه بلوچی صحبت می کنند. عمده سوغات شهرستان شامل زرشک، زعفران، عناب، توت خشک، کشک و نان محلی است.

وجود تپه‌ها و محوطه‌های باستانی پراکنده در منطقه، قلعه‌های اسماعیلی، آسبادها و مساجد نشان دهنده سابقه تمدنی با عظمت این شهرستان است.

شهرستان درمیان با وجود قلاع و جاذبه‌های تاریخی به سرزمین قلاع خراسان‌جنوبی معروف است. قلعه کل "حسن صباح"، فورگ، اسدیه، درخش، طبس مسینا و قلعه مسلمانان گرسک از مهمترین قلاع شهرستان درمیان محسوب می شوند.

قلعه فورگ
در روستای فورگ از توابع بخش مرکزی شهرستان درمیان و در فاصله 90 کیلومتری شرق بیرجند و 10 کیلومتری شهر اسدیه واقع شده است. ساخت این قلعه در زمان نادر شاه توسط میرزا بقا خان حاکم منطقه شروع شد. پس از وی پسرش میرزا رفیع خان ساخت قلعه را به اتمام رساند.

مصالح به کار رفته در بنا سنگ، آجر، خشت، گچ، آهک و ساروج است. فضای داخلی قلعه از قسمت های مختلف مانند محل زندگی خدمه، اصطبل، انبار مهمات و... تشکیل شده است که به وسیله حصار قلعه و برج های مدور احاطه شده اند. بالای حصار و برج ها کنگره دار است و منافذی جهت دیده بانی و دفاع در آن تعبیه شده است.

دروازه اصلی در ضلع شرقی و یک دروازه کوچک‌تر در ضلع شمالی آن قرار دارد. شاه نشین در بلندترین نقطه قرار دارد و فضاهایی از قبیل اصطبل، آب انبار، اتاق‌های ساخته شده در دو طبقه و مسجد را در بر دارد. این اثر تاریخی نیز به شماره 3450 ثبت ملی است.

قلعه کل"حسن صباح"
قلعه کل حسن صباح یا دژ مومن آباد در نزدیکی روستای "تغندیک" شهرستان درمیان قرار دارد. این قلعه با ارزش‌ترین و مهم‌ترین قلعه اسماعیلیان در منطقه تاریخی قهستان و دومین مرکز دفاعی آنها پس از قلعه الموت است.

در غربی‌ترین بخش این قلعه بقایای معماری به صورت تل خاک بر فراز کوه قابل مشاهده است. این فضا به وسیله یک راهروی باریک با عرض حدود 3 متر به بخش مرکزی منتهی می‌شود. بخش مرکزی نسبت به سایر قسمت‌های قلعه سالم‌ترمانده و بقایای معماری آن قابل تشخیص است. عناصر معماری این قسمت شامل راهروها، اتاق‌ها و تالار های بزرگی است که از سنگ ساخته شده‌اند.

پوشش سقف اتاق‌های این قسمت به شکل قوس جناغی است. بخش سوم در شرق قلعه قرار دارد. در این قسمت حصار خارجی قلعه و تعدادی از برجها قابل تشخیص است. در سطح قلعه تعداد زیادی از آجرهای منقوش با نقوش حیوانی و گیاهی پراکنده است. این آجرها به شکل مربع، مستطیل و شش ضلعی هستند که برای تزئین بخش‌های مختلف قلعه استفاده شده‌اند.

در سطح قلعه قطعه سفال‌های پراکنده از نوع سفال‌های لعابدار اسلامی به رنگ‌های فیروزه‌ای، آبی، سبز، زرد و نیز سفال‌هایی با نقوش قالب زده مشاهده می‌شوند.قلعه کل حسن صباح با شمارة 8279 ثبت ملی شده است.

قلعه اسدیه
قلعه اسدیه در مرکز شهراسدیه بنایی حکومتی بوده است. این بنا که به لحاظ نقشه و فرم ساخت با داشتن چهار برج در چهار گوشه علاوه بر عملکرد مسکونی، عملکرد دفاعی نیز داشته، از بناهای ساخته شده در دوره قاجار به شمار می‌رود. در ضلع شمالی این بنا باغ بزرگی وجود داشته که اکنون به پارک تبدیل شده است.

ضلع جنوبی بنا دارای یک طبقه و ضلع شمالی دارای دو طبقه است که طبقه فوقانی با معماری اشرافی تر محل سکونت حاکم و طبقه پایین به عنوان انبار و محل سکونت خدمه استفاده می‌شده است. طبقه دوم مشرف به باغ دارای ایوانی است با پوشش مسطح و چوبی که دو ستون چهار ضلعی با سر ستون‌های تزئینی، طاق ایوان را حمل می‌کند. این بنا به شماره ملی 8278 ثبت شده است.

قلعه درخش
قلعه درخش با نقشه چهار ضلعی ساخته شده و ورودی اصلی در ضلع جنوبی آن واقع شده است. این بنا دارای 6 برج مدور است که در اضلاع جنوبی، غربی و شمالی قرار دارند.

ورودی در ضلع جنوبی است و پس از آن فضای هشتی قرار گرفته که دارای پوشش گنبدی از نوع عرقچین است. از دیگر فضاهای موجود در این ضلع باید به راهرو ارتباطی، اتاق‌های متعدد و مطبخ و هیزم‌دان اشاره کرد. قلعه درخش دارای دو حیاط مرتبط با یکدیگر است.

فضای هشتی توسط یک راهرو به حیاط اول منتهی می‌شود که فضاهای اصلی قلعه در اطراف این حیاط شکل گرفته‌اند. از جمله دو اتاق سه دری که در اضلاع شرقی و غربی حیاط قرار گرفته‌اند. از تزئینات موجود در این اتاق ها باید به شومینه و طاق نماها اشاره کرد. در اطراف حیاط اول طاق نماهایی با قوس جناغی و هلالی دیده می‌شود.

برای پوشش فضاهای این قلعه از گنبد عرچین، تخت و کلیل استفاده شده است. این بنا هم جنبه دفاعی و مسکونی داشته و محل زندگی حاکمان این منطقه بوده است. در حیاط دوم اتاقی در گوشه شمال غربی آن وجود داشته که به فضای برج منتهی می‌شده است.

این اثر تاریخی به شماره 15284 ثبت ملی است و به استناد قانون هرگونه دخل و تصرف در این اثر و حریم آن بدون کسب مجوز کتبی از اداره کل میراث فرهنگی ممنوع است.

قلعه طبس مسینا
قلعه طبس مسینا در حاشیه شرقی شهر طبس‌مسینا قرار دارد. نقشه قلعه به شکل دایره است و دارای حصار و برج‌های متعدد است. دور تا دور قلعه را خندقی فرا گرفته و در قسمت ورودی، برجی بزرگ که در حال حاضر 11 متر ارتفاع و بیش از 15 متر قطر دارد، باقی‌مانده است.

با وجود آسیب‌ها و صدماتی که به این قلعه وارد آمده هنوز 15 برج از مجموع برج‌های آن قابل مشاهده است. با توجه به پلان مدور قلعه احتمال می‌رود، این اثر متعلق به قبل از اسلام باشد که در دوره اسلامی نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.

وجود تپه‌های باستانی متعلق به دوره‌های تاریخی (احتمالاً اشکانی) در حاشیه این شهر، احتمال تعلق طبس‌مسینا را به دوره‌های قبل از اسلام تقویت می‌کند. طبس‌مسینا شهری است بسیار کهن و تاریخی که در اکثر متون جغرافیایی قرون اولیه اسلامی، نام آن ذکر شده است مصالح بکار رفته در بنای قلعه طبس خشت و گل است. این اثر با شماره 1742 ثبت ملی است.

قلعه مسلمانان گرسک
قلعه مسلمانان گرسک در یک کیلومتری شرق روستای گرسک از توابع بخش گزیک شهرستان درمیان بر فراز قله‌ای به نام قله قوچان در رشته کوه شیخ عبدا... قرار دارد. قلعه مذکور از جمله قلاع کوهستانی است که با تبعیت از شکل ناهمواری‌های کوه و با نقشه نامنظم ساخته شده و دارای بخش‌های مختلفی از جمله حصار، آّب‌انبار، برج‌ها، بند، مسیرهای ورودی، کوه آجرپزی و … است.

این قلعه با مصالح سنگ و آجر و ملات گچ ساخته شده و با توجه به شواهد تاریخی – فرهنگی موجود از قلاع اسماعیلیه و مربوط به دوره سلجوقی است و با شماره 17420 ثبت ملی است.

پایان پیام/