تفسیر موضوعی شاهراه اسلامی‌سازی علوم انسانی است

خبرگزاری شبستان: تفسیر موضوعی یکی از انواع تفسیر قرآن است که به شکلی غیرترتیبی قرآن را تفسیر می‌کند. در این شیوه تفسیری، آیات مختلفی که درباره یک موضوع در سراسر قرآن‌ مجید در حوادث و مناسبت‌های گوناگون نازل شده است، جمع آوری و جمع بندی و از مجموع آنها نظر قرآن درباره آن موضوع و ابعاد آن روشن می‌شود. در این روش دیدگاه قرآن درباره موضوعی خاص با استفاده از مجموع آیات مرتبط تبیین می شود. در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین مصطفی کریمی، قرآن پژوه و استادیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) به بررسی این نوع از تفسیر پرداختیم که بخش دوم و پایانی آن اکنون از نظر شما می گذرد:
 

تفسیر موضوعی از چه اهمیت و برتری برخوردار است؟
از شمار مسائل نیازمند به بررسی درباره تفسیر موضوعی، اهمیت و مزیت ‌آن است. ضرورت این بحث بدان جهت افزون است که درباره اصل انجام تفسیر موضوعی دیدگاه های مختلفی مطرح می‌شود. البته سخن گفتن از اهمیت و مزیت تفسیر موضوعی به قصد بی‌‌اهمیت و یا کم‌اهمیت نشان دادن تفسیر ترتیبی نیست. تفسیر ترتیبی نیز، نه تنها اهمیت و ضرورت دارد، بلکه یکی از پایه‌های تفسیر موضوعی است.
اهمیت تفسیر موضوعی به حدی است که برخی صاحب نظران آن را تنها راه به دست آوردن نظریه اسلام در زمینه‌های گوناگون می‌دانند. کسانی آن را تفسیر برای آینده بشریت، همیشه زنده و برآورنده حاجات مسلمانان معاصر دانسته‌اند.
طبق تعریفی که از تفسیر موضوعی گذشت این نوع تفسیر قرآن کریم فواید و مزیت‌هایی دارد که در تفسیر ترتیبی یافت نمی‌شود. این امر نشان از اهمیت تفسیر موضوعی است. برخی از مهمترین این مزایای عبارتند از:
1- بهره‌مندی درست از قرآن با استخراج نظریه‌های آن
قرآن کریم کتاب هدایت و انسان‌سازی بوده و آمده است تا به مسائل و مشکلات انسان پاسخ گوید و با بیان حقایق و روشنگری، وی را به راستی و نیکبختی رهنمون شود. قرآن کریم نشان دادن این نقش، خود را با واژگان چون «بیان»، «تبیان»، «نور» و «هدی» می‌ستاید. مانند: هَذَا بَیانٌ لِّلنَّاسِ: این (قرآن) روشنگری برای مردم است. وَ نَزَّلْنَا عَلَیکَ الْکِتَابَ تِبْیاناً لِّکُلِّ شَیء: و ما این کتاب را، که روشنگر هر چیزی است، بر تو نازل کردیم. وَ أَنزَلْنَا إِلَیکُمْ نُوراً مُّبِیناً: و ما به سوی شما نوری تابناک فرو فرستادیم. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ: ماه رمضان (همان ماهی) است که در آن قرآن فروفرستاده شده (کتابی) که مردم را راهبر است.
اتصاف قرآن به این اوصاف می‌طلبد که قرآن کریم امور مورد نیاز انسان برای هدایت را به روشنی بیان فرموده باشد. در صورتی می‌توان از این توانایی قرآن کریم بهره کامل برد که بتوان نظریه قرآن کریم در باب مسئله مورد نیاز را بدست آورد؛ لکن قرآن سخن خود در باب این مسائل را یکجا و به صورت نظریه روشن بیان نفرموده است. برخی مسائل در چند سوره و در یکی به مطلق و در دیگری به صورت مقید آمده است.
کشف نظریه قرآن کریم در زمینه‌های مختلف، افزون بر ضرورت ذاتی خود، برای مسلمانان عصر کنونی، ضرروتی مضاعف پیدا کرده است؛ زیرا در محضر حضرت محمد ق(ص) نیستند تا بتوانند همانند مسلمانان عصر حضور، پاسخ مسائل و مشکلات خود را از آن حضرت دریافت کنند.
به دست آوردن نظریه قرآن کریم درباره این مسائل و مشکلات انسانی تنها با روش تفسیر موضوعی میسر است؛ زیرا مفسر موضوعی قرآن است که با شناسایی نیازها و مسائل انسانی پاسخ آنها را از قرآن کریم جستجو می‌کند. در این روش، تلاش می‌شود، با جمع آوری تمام آیات مربوط به یک موضوع و عنایت به ارتباط میان مفاهیمِ آن آیات و استفاده از تمام قراین لازم، نظریه قرآن کریم در آن موضوع یا مسئله را بدست آید. از این رو، برای بهر‌ه‌مندی هرچه بیشتر از هدایت و راهنمایی قرآن کریم در زندگی فردی و اجتماعی و رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی، باید به تفسیر موضوعی رو آورد و به تفسیر ترتیبی بسنده نکرد. شهید صدر در این باره گوید: تنها راه به دست آوردن تئوری های بنیادین اسلام و نظریه‌های زیربنایی قرآن پیرامون مسائل گوناگون زندگی، تفسیر موضوعی است.
2. زمینه‌سازی برای اسلامی‌سازی علوم انسانی
از جمله فواید تفسیر موضوعی این است که در آن، با استخراج نظریه‌های‌قرآن کریم، زمینه استخراج علوم اسلامی و اسلامی‌سازی علوم انسانی فراهم می‌شود. توضیح این که در سایه تبادل اندیشه و فرهنگ میان ملل و مکاتب، از جمله میان مسلمانان و انسان‌های غیر مسلمان، اندیشمندان مسلمان با نظریات غیر اسلامی در مسائل مختلف زندگی مواجه شده‌اند. این ارتباط موجب شده است، علوم انسانی که در بسترها و ارزش‌های حاکم بر آن جامعه شکل گرفته بر کشور‌های مسلمان سرازیر شود. در این فضا عالم مسلمان درد آشنا خود را موظف می‌داند، تلاش کند، تا نظریه قرآن کریم را درباره آن مسائل بدست آورد و مانع از این شود که برای دردهای جامعه اسلامی به نسخه‌ای عمل شود که قرآن کریم آن را نمی‌پسندد. این امر تنها در سایه تفسیر موضوعی میسر است.
3- نمایان شدن جاودانگی و پویایی قرآن
یکی دیگر از ویژگی های قرآن کریم جاودانگی است، بدین معنا که دوران حقایق و مفاهیم قرآن محدود به یک زمان نبوده و برنامه حیات بخش آن برای تمام انسان ها در طول اعصار بوده و پیوسته تازه و جاودان است. آیات و روایات بسیاری بر این ویژگی قرآن کریم دلالت دارد.
فرایند تفسیر موضوعی به‌گونه‌ای است که زمینه آشکار شدن پویایی و جاودانگی قرآن کریم را فراهم می‌سازد؛ زیرا این شیوه تفسیر می‌تواند در موارد بسیاری از مسائل عالم واقع و حیات زندگی انسان آغاز شده و به قرآن‌ منتهی ‌می‌شود. مفسر موضوعی در صدد یافتن پاسخ قرآن به مشکلات و مسائل مطرح برای جامعه انسانی است. این امر موجب می‌شود قرآن ‌با واقعیات‌ و مسائل حیات ‌انسانی پیوند بخورد و در نتیجه با پدید آمدن مسائل و مشکلات انسانی جدید، نیازها به قرآن نو شده و توانمندی قرآن و پاسخگویی آن به نیازهای بشری در افق‌های نو آشکار می‌شود و پویایی قرآن کریم نمایان می‌گردد. تفسیر ترتیبی این توانایی را ندارد؛ زیرا فرایند فهم در آن از قرآن ‌آغاز و به‌ قرآن‌ منتهی‌ می‌شود.
4- بهره مندی از قرآن در افق‌های گسترده
از ویژگی‌های قرآن کریم گستردگی قلمرو موضوعی آن است که در آیات و روایات متعددی بر آن تأکید شده است. از جمله قرآن کریم می‌فرماید: وَ یَوْمَ نَبْعَثُ فِی کُلِّ أُمَّة شَهِیداً عَلَیْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْء وَ هُدی وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ: و [به یاد آور] روزی را که در هر امتی گواهی از خودشان برایشان برانگیزیم و تو را [هم] بر آنها گواه آوریم و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است بر تو نازل کردیم.»(نحل/ آیه 89)
یکی از خدمت‌های بی‌بدیل تفسیر موضوعی به قرآن کریم این است که گستردگی قلمرو موضوعی آن و اعجازش در این زمینه را آشکار می‌سازد؛ ‌زیرا تنها در سایه تفسیر موضوعی، معارف و پیام قرآن کریم در زمینه‌های گوناگون قابل استخراج است و با این روش، بهتر و بیشتر توانایی قرآن کریم برای صاحبان تخصص مختلف ثابت می‌شود.
در تفسیر موضوعی برخلاف تفسیر ترتیبی موضوع و یا مسئله به قرآن کریم عرضه می شود و بیشتر موارد از این موضوعات و مسائل برگرفته از مشکلات و نیازهای جامعه است. هر روز مسائل جدیدی فراروی اندیشمندان دینی رخ می نماید که باید پاسخ دینی بدان داد و از قرآن کریم در آن باب پرسید. بدون شک نص قرآن کریم محدود است؛ ولی مشکلات مسائل انسانی بسیار وسیع بوده و همواره بر وسعت آن افزوده می شود. تنها با روش تفسیر موضوعی می توان با قرآن کریم به تمام مسائل پاسخ داد؛ زیرا در این روش با کنار هم قرار گرفتن آیات مربوط به یک موضوع ابهامات بسیاری رفع گشته و نکات بسیار مفید، تازه و ناب قرآنی، از اسرار آیات به دست می‌آیند که بدون این روش، دسترسی به آنها ممکن نیست؛ در این روش با تفسیر آیات مربوط به یک موضوع در پرتو هم، جرقه‌های تازه‌‌ای از میان آنها جستن می‌کند، جرقه‌هایی که در میان آنها معارف قرآنی است و راهگشای بسیاری از مشکلات عقیدتی و احکام اسلامی می‌باشد چرا که آیات قرآن آنگاه که کنار هم قرار گیرند، مفهوم تازه‌ای را می‌بخشند.
شهید صدر در این باره گوید: روش تفسیر موضوعی گسترش افقی اش بیشتر و میدانش بازتر و پربارتر است. در روش تفسیر موضوعی است که روشن می‌شود، قرآن کریم تنها مباحث نظری صرف را بیان نکرده است؛ بلکه به واقعیات زندگی فردی و اجتماعی نیز پرداخته است. با این روش می‌توان نیازهای غیرمسلمانان شیفته زرق و برق مکاتب گوناگون فکری الحادی و به دور از هدایت وحی الهی را پاسخ قرآنی داد و نیز درد مسلمانان دور مانده از سنت‌های الهی و غوطه‌ور در افکار و روش‌های غلط را با دوایِ قرآنی درمان کرد. از این رو در قرن اخیر عالمان روشن‌بین و جستجوگر نسخه قرآنی برای درمان درد انسان‌ها به تفسیر موضوعی روی آورده‌اند.
5- نمایان‌تر ساختن هماهنگی درونی قرآن
تحقیق نشان می‌دهد مدلول ظاهری و اولیه آیات مربوط به برخی موضوعات با هم متفاوتند. از سوی دیگر یقین داریم خداوند هرگز در یک موضوع سخنان اختلافی بیان نمی کند؛ زیرا منشأ بیان سخنان مخالف محدودیت است و خداوند از هر محدودیتی منزه می‌باشد. بعلاوه قرآن کریم معجزه بوده و یکی از وجوه اعجاز آن عدم اختلاف و تضادی درونی است.
آیه 83 سوره نساء تصریح دارد که با تدبر نبود اختلاف در قرآن کریم روشن می‌شود: أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً: آیا با تدبر در قرآن نمی نگرند [تا دریابند که] اگر از سوی غیر خدا می بود، ناهماهنگی بسیار در آن می یافتند.
مهم ترین متعلّق تدبر در قرآن، که این آیه شریفه آن را راه کشف عدم اختلاف در قرآن کریم می‌داند، تدبّر در آیات مربوط یک موضوع یا مسئله است که در تفسیر موضوعی بهتر محقق می‌شود. با تفسیر موضوعی آشکار می‌گردد که بین آیات قرآن چه از نظر بیان و چه در بعد محتوا، هماهنگی کاملی برقرار است و ناهماهنگی‌هایی که ابتدا به نظر می رسد، با تأمل و دقت در بیان و محتوای آیات رنگ می بازد.
ناهماهنگی ابتدایی و ظاهری برخی آیات در زمان صحابه نیز برای کسانی سؤال بر‌انگیز بوده است که ائمه اهل بیت(ع) و برخی از صحابه بزرگوار با کنار هم قرار دادن آیات مربوط و تفسیر صحیح رفع شک از ایشان می‌فرمودند. از جمله نقل شده است. فردی به حضرت علی(ع) گفت: ای امیرمؤمنان(ع) من در کتاب فرودآمده از سوی خدا شک دارم ... چون دیدم که بخشی از آن بخش دیگر را تکذیب می کند، با این حال چرا در آن شک نکنم؟ حضرت (ع) فرمودند: به یقین بخش‌های مختلف کتاب خداوند همدیگر را تصدیق می‌کنند و همدیگر را تکذیب نمی‌کنند؛ لکن خردی که از آن سود ببری [و این هماهنگی را بفهمی]، روزی تو نشده است. آن شخص موارد سازگار به گمان خود را بیان کرد و حضرت (ع) توضیح داده و آشکار ساختند که میان آیات قرآن کریم هماهنگی هست. از جمله وی گفت: خداوند در دو آیه از فراموشی خود نسبت به کافران سخن گفته است، در حالی که در آیتی دیگر بر فراموشکار نبودن خود تأکید می‌کند. حضرت فرمودند: مقصود از دو آیه نخست آن است که کافران در دنیا خدا را از یاد برده و از او فرمان نبردند، خداوند هم در قیامت، هنگام دادن ثواب به خوبان به ایشان ثوابی نمی دهد و مقصود از آیه‌ای که فراموشکاری را از خداوند نفی می‌کند، آن است که غفلت وفراموشی در خداوند راه ندارد. ‏
بنابر این در سایه تفسیر موضوعی علاوه بر رفع ناسازگاری اولیه آیات مربوط به برخی مسائل، اعجاز قرآن در هماهنگی درونی نیز ثابت می شود.
6- رفع زمینه برخی اختلافات
با عنایت به جایگاه بلند قرآن کریم به عنوان منبع اصلی اسلام هر فرقه ای تلاش دارند برای اثبات نظر خود به آیات قرآن کریم استناد کنند. گاه افراد و فرقه ها به پاره‌ای از آیات توجه کرده آیات دیگر در آن باب عنایت ندارند، و این امر در مواردی موجب شکل‌گیری اختلافات میان مسلمانان شده است؛ حال آن اختلاف و تناقضی در آیات قرآن کریم نیست. در سایه تفسیر موضوعی، که در آن، تمام آیات مربوط به یک موضوع، یکجا بررسی می‌شود، نظریه قرآن در آن موضوع بدست می‌آید و زمینه رفع اختلاف در آن باره فراهم می‌شود. مثلاً در طول تاریخ اسلامی اشاعره (معتقدان به جبر) به آیاتی و مفوضه (باورمندان به تفویض) به آیات دیگری تمسک جسته اند، اگر به این شیوه فهم خود بسنده نکرده و گامی به جلو بر می‌داشتند و از روش صحیح تفسیر موضوعی استفاده می‌کردند، این تعارضات پیش نمی‌آمد. مثلاً وقتی مسئله جبر و اختیار به درستی به قرآن کریم عرضه شود و با جمع آوری و تفسیر روشمند تمام آیات مربوط، طبق بیان امام صادق(ع) معلوم می‌شود، دیدگاه قرآن کریم نه جبر و نه تفویض بلکه امر بین الامرین است. بدین صورت زمینه رفع اختلاف برای حق جویان فراهم می‌شود.
نتیجه اینکه با تفسیر موضوعی، در کنار عوامل دیگر مانند هدایت ائمه اهل بیت(ع) پاره‌ای از اختلافات فکری مستند به قرآن میان مسلمانان از بین خواهد رفت. این امر تنها برتری و کارآیی شیوه موضوعی بر تفسیر ترتیبی را نمایان می‌سازد، بلکه شاهد بر ضرورت تفسیر موضوعی نیز به شمار می‌آید.
7- نمایان شده بعدی از اعجاز بلاغی قرآن کریم
قرآن کریم با روش بی‌نظیر، از یک سو مسئله‌ای را در آیات و سیاق‌های مختلف متناسب با آیات قبل و بعد به گونه‌های متعدد بیان کرده است، از سوی دیگر، بین این آیات در سوره‌های مختلف ارتباط محکمی برقرار کرده است به گونه‌ای که هر کدام بعدی از ابعاد مسئله را بیان روشن می‌سازد و مجموع آنها تمام ابعاد را. این ویژگی از اعجاز قرآن کریم بلاغی به شمار می‌آید. آقای شلتوت در این باره گوید: مطالب قرآن کریم گرچه در مکانهای مختلف نازل شده است ... ولی وحدت و پیوستگی فراگیری بر مجموع آنها حاکم است. تفسیر موضوعی که در آن تمام آیات مربوط به یک مسئله جمع‌آوری و بررسی جمعی می‌شود این جنبه از اعجاز بلاغی قرآن کریم را بیشتر آشکار می‌کند.
8- فراهم شدن زمینه تعامل قرآن با وقایع خارجی
تفسیر موضوعی، برخلاف تفسیر ترتیبی، امر بسته‌ای نیست که از خود قرآن شروع شده و به خود قرآن برگردد؛ بلکه چنانکه در تعریف گذشت، تفسیر موضوعی از واقع آغاز و به نص قرآن کریم منتهی می‌شود. افزون بر این، در این نوع تفسیر، همراهی دستاوردهای بشری در باب مسئله ضروری است. این دو امر زمینه تعامل بین قرآن کریم و وقایع خارجی و مربوط به زندگی انسان‌ها را فراهم می‌سازد.
9- روشن شدن شرایط اجتماعی برخی موضوعات قرآنی
با تفسیر موضوعی که در آن تمام آیات مربوط به یک موضوع یا مسئله به ترتیب نزول ملاحظه می‌شود، شرایط و خصوصیات و علل آن موضوعات و مسائل روشن می‌شود. به عنوان نمونه قرآن کریم در یک آیه تنها به گرفتن شراب از انگور اشاره دارد: وَ مِن ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ: و از میوه درختان خرما و انگور باده مستی‏بخش و خوراکی نیکو برای خود می‌گیرید. قطعا در این[ها] برای مردمی که تعقل می‏کنند، نشانه‏ای است.
قرآن کریم در سه آیه نیز حکم شراب را بیان کرده است. آیه اول فزونی گناه شراب بر منفعت آن را بیان می‌فرماید: یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَکْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا ...: در باره شراب و قمار از تو می‏پرسند. بگو در آن دوگناهی بزرگ و سودهایی برای مردم هست؛ و[لی] گناهشان از سودشان بزرگتر است ...
آیه دوم از خواندن نماز در حالت مستی در اثر شراب نهی می‌فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءامَنواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُکَارَی حَتَّی تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ ...: ای کسانی که ایمان آورده‏اید در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا زمانی که بدانید چه می‏گوئید ....
در نهایت قرآن با صدای رسا نوشیدن شراب را کار شیطانی معرفی می‌کند و فرمان به دوری از آن می‌دهد: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ ءامَنواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ: ای کسانی که ایمان آورده‏اید، شراب و قمار و بتها و تیرهای قرعه پلیدند [و] از عمل شیطانند. پس از آنها دوری گزینید؛ باشد که رستگار شوید.
مفسر موضوعی این آیات را با هم و به ترتیب زمانی بررسی می‌کند، در نتیجه روشن می‌شود، بیان قرآن کریم در باره حکم شراب، تدریجی و از آسان‌گیری به سخت‌گیری بوده است. این امر نشان می‌دهد که جامعه آن روزگار به استفاده شراب عادت کرده بوده و زمینه پذیرش یکباره تحریم آن را نداشته است.
 

آیا با استفاده از تفسیر موضوعی می توان به شبهات نیز پاسخ گفت؟
از برخی آیات استفاده می‌شود که قرآن کریم آشکار کننده حق از ناحق است. مانند: تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَی عَبْدِهِ لِیکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیراً: بزرگ (و خجسته) است کسی که بر بنده خود فرقان (= کتاب جداسازنده حق از باطل) را نازل نمود تا برای جهانیان هشداردهنده ای باشد
و پاره‌ای از روایات مرجعیت قرآن کریم در فتنه‌ها را مطرح می‌کند. مثلاً پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده‌اند: فإذا التبست علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن: هنگامی که فتنه ها همانند پاره های شب تار بر شما مشتبه شد، بر شما باد قرآن.
آن آیه و این روایت اشاره دارند که در تشخیص دیدگاه‌های حق از باطل و سالم ماندن از آفات فتنه‌های روزگار، باید به قرآن کریم مراجعه کرد و از آن راه حل گرفت. اکنون مکاتب مختلف دیدگاه‌های گوناگونی در باره مسائل بیان می‌کنند و هر روز شبهات تازه‌ای در عقاید مطرح می‌شود که از مصادیق فتنه‌اند. مشکل است بتوان تشخیص داد، درست کدام است و حق با کیست. قرآن که فرقان و مرجع در فتنه‌هاست می‌تواند راهنمای تشخیص دیدگده حق از ناحق باشد و شبهات را پاسخ گوید. پاسخ آن شبهات و تشخیص حق از ناحق با قرآن کریم در سایة تفسیر موضوعی میسر است؛ زیرا هر چند تک تک آیات در مواردی می‌تواند مقداری روشنگر و مشخص کننده باشد؛ لکن نمی‌تواند پاسخگوی همه شبهات و بیانگر دیدگاه قرآن کریم باشد.
 

تخصصی شدن تحقیقات قرآنی و در خدمت قرآن قرار گرفتن دانش بشری
از جمله مزایای تفسیر موضوعی آن است که تحقیقات قرآنی تخصصی شده و احکام و معارف بیشتری از آیات الهی استفاده می‌شود؛ زیرا در این روش اولاً، متخصصان به تحقیق قرآن اقدام می‌کنند تا نظر قرآن کریم در موضوعات و مسائل رشته خود را استخراج کنند و این امر منجر به تخصصی شدن تحقیقات قرآنی می‌شود.
در نتیجة تخصصی شدن تفسیر موضوعی از یک سو و نقش پررنگ دانش بشری دراین روش و ضرورت آگاهی مفسر موضوعی از نظرات مطرح درباره مسأله تحقیق، دانش بشری بهتر و بیشتر در خدمت قرآن کریم و فهم آن کتاب الهی قرار می‌گیرد.
 

تا کنون چه تفاسیر موضوعی نگاشته شده است؟
پیشینه کتاب‌ها و تفاسیر موضوعی به عنوان حاصل عمل تفسیری مفسران موضوعی، به قرن دوم بر می‌گردد و تاکنون عالمان مسلمان آثار و پژوهش‌های بسیار زیادی پیرامون موضوعات قرآنی نوشته‌اند. آثاری که از آنها به تفاسیر موضوعی یاد می‌شود، از یک جهت به «تفاسیر موضوعی جزءنگر» و «تفاسیر موضوعی غیر جامع» تقسیم می‌شوند. عمر تفاسیر موضوعی جزءنگر بیش از تفاسیر موضوعی جامع است. تدوین این قسم از تفاسیر موضوعی در قرن دوم هجری آغاز شد. نگرش ها و مکتب های مختلف اعتقادی، فقهی و... در این قرن شکل گرفت و صاحبان این مکاتب روی به قرآن آوردند و تلاش کردند با استخراج نظرگاه‌های قرآن، تأییدی برای دیدگاه خود ارائه دهند.
تفاسیر موضوعی جامع به لحاظ نحوه چینش موضوعات به دو قسم سیستمی و غیرسیستمی تقسیم می‌شود. چون قسم غیرسیستمی بر سیستمی تقدم تاریخی دارد، یاد کرد آنرا مقدم می‌داریم.
الف) نمونه‌هایی از تفاسیر موضوعی جامع غیر سیستمی
نمونه‌هایی از این گونه تفاسیر موضوعی که در انتخاب موضوعات و مسائل گوناگون و در پی هم آوردن آنها هیچ معیار خاصی رعایت نمی‌کند، عبارتند از:
1- مفاهیم القرآن
این تفسیر را آیت الله جعفر سبحانی در 10 جلد و با موضوعات گوناگون نوشته است. جلد نخست آن در سال 1393 قمری و جلد دهم آن در سال 1420 چاپ شده است. موضوعات آن در مجلدات دهگانه عبارتند از: جلد اول، معالم التوحید؛ جلد دوم، صیغة الحکومة الاسلامیة و ارکانها و ...؛ جلد سوم، عالمیة الرسالة المحمدیة و خاتمیتها و ...؛ جلد چهارم، اجر الرسالة المحمدیة و معاجز النبی و ...؛ جلد پنجم عصمة الانبیاء و یعالج ادلة المخطئة و ...، جلد ششم، اسماء و صفاته سبحانه فی القرآن الکریم؛ جلد هفتم، شخصیة النبی الاکرم(ص) و حیاته فی القرآن؛ جلد هشتم، معاد الانسان فی الشرائع السماویة و امکانه و کیفیته و ...؛ جلد نهم، الامثال و الاقسام فی القرآن؛ جلد دهم، العدل و الامامة و حقوق اهل البیت(ع)
2- منشور جاوید (نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی)
این کتاب تألیف آیت الله جعفر سبحانی است. جلد نخست آن به 1360 شمسی توسط مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع) در اصفهان منتشر شده و تاکنون دوازده جلد از این تفسیر در موضوعات و مسائل مختلف چاپ شده است. جلد اول، موضوعاتی مانند یکتاپرستی، نیکی به والدین و ... در 24 اصل؛ جلد دوم، توحید و شرک در قرآن؛ جلد سوم، جهاد در اسلام، هجرت در قرآن و ...؛ جلد چهارم، نفاق و سرگذشت منافقان و شناخت انسان در قرآن؛ جلد پنجم، عصمت و مقامات پیامبران و امام؛ جلد ششم، پیامبر در قرآن؛ جلد هفتم، تجزیه و تحلیل از زندگانی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله؛ جلد هشتم، توبه، احباط و تکفیر و آگاهی سوم؛ جلد نهم، معاد در قرآن؛ جلد دهم، پیامبران (نبوت خاصه)؛ جلد یازدهم، تجزیه و تحلیل از زندگانی پیامبران خدا از حضرت آدم(ع) تا حضرت یوسف(ع)؛ جلد دوازدهم، تجزیه و تحلیل از زندگانی پیامبران خدا از حضرت شعیب(ع) تا حضرت عیسی(ع)
3- التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم
این کتاب با عنوان تفسیر موضوعی، به قلم سمیع عاطف الزین بوده و انتشارات دارالکتب اللبنانی به سال 1399 قمری در چهارده جلد منتشر کرده است. جلد اول، تفسیر مفردات الفاظ القرآن؛ جلد دوم، قصص الانبیاء فی القرآن؛ جلد سوم، الاعراب فی القرآن؛ جلد جهارم و پنجم، خاتم النبیین محمد (ص)؛ جلد ششم، المثل و التمثل و المثلات فی القرآن؛ جلد هفتم و هشتم، معرفة النفس الانسانیة فی الکتاب و السنة ؛ جلد نهم، علم اصول فقه المیسر؛ جلد دهم العبادات فی الکتاب و السنة؛ جلد یازدهم، العقود و المطعومات فی الکتاب و السنة؛ جلد دوازدهم، المعاملات و البیینات و العقوبات فی الکتاب و السنة؛ جلد سیزدهم، فهارس التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم (فهرست الفاظ آیات)؛ جلد چهاردهم، فهرست آیات و احادیث و موضوعات و... چنانکه عناوین این کتاب نشان می‌دهد، جلدهای اول، سوم، ششم، نهم، سیزدهم و چهاردهم تفسیر موضوعی به شمار نمی‌آید.
4- فی رحاب القرآن
این کتاب را محمدمهدی آصفی تألیف کرده و انتشارات فرهنگ مشرق زمین در تهران، سال 1424 قمری در دوازده جلد، به زبان عربی، با این عناوین چاپ کرده است: جلد اول وعی القرآن؛ جلد دوم، المیثاق و الشهادة فی القرآن؛ جلد سوم، السلام فی الاسلام، الولاء و البراءة و ولایة الله؛ جلد چهارم، الانشراح؛ جلد پنجم، میراثان فی کتاب اللّه، العجب و ...؛ جلد ششم، آیة التطهیر؛ جلد هفتم، الاصر و الاغلال؛ جلد هشتم، سنة التعمیم فی القرآن؛ جلد نهم، نظریة العلاقة الزوجیة فی القرآن و المدخل الی تاریخ موسی علیه السلام و ...؛ جلد دهم، المذهب التاریخی فی القرآن و العصم و ...؛ جلد یازدهم، الکلمة الطیبة فی القرآن و ابحاث اخری؛ جلد دوازدهم الهجرة و الولاء و ابحاث اخری.
ب) نمونه‌هایی از تفاسیر موضوعی جامع سیستمی
برخی از تفاسیر موضوعی که سیسمتی بوده و در آن موضوعات و مسائل بر اساس معیار خاص تقسیم شده، عبارت است از:
1.تفسیر موضوعی قرآن مجید
این تفسیر حاصل سخنرانی‌های آیت الله جوادی آملی است که از صدا و سیمای پخش جمهوری اسلامی پخش شده و توسط انتشارات اسراء بخشی از آن، در هفده جلد با این عناوین چاپ کرده است: جلد اول، قرآن در قرآن؛ جلد دوم، توحید در قرآن؛ جلد سوم، وحی و نبوت در قرآن؛ جلد چهارم، معاد در قرآن؛ جلد پنجم معاد در قرآن جلد ششم، سیره پیامبران در قرآن؛ جلد هفتم، سیره پیامبران در قرآن؛ جلد هشتم، سیره رسول اکرم صلی الله علیه وآله در قرآن؛ جلد نهم، سیره رسول اکرم صلی الله علیه وآله در قرآن؛ جلد دهم، مبادی اخلاق در قرآن؛ جلد یازدهم، مراحل اخلاق در قرآن؛ جلد دوازدهم، فطرت در قرآن؛ جلد سیزدهم، معرفت شناسی در قرآن؛ جلد چهاردهم، صورت و سیرت انسان در قرآن؛ جلد پانزدهم، حیات حقیقی انسان در قرآن؛ جلد شانزدهم، هدایت در قرآن؛ جلد هفدهم، جامعه در قرآن.
2. معارف قرآن
این مجموعه سلسله درس‌های آیت الله محمّدتقی مصباح یزدی برای جمعی از طلاب و فضلای حوزه علیمة قم است که در آن موضوعات قرآنی با محوریت الله بررسی می‌شود. نه عنوان کلی آن بدین ترتیب به زبان فارسی منتشر شده است: 1. خداشناسی 2. جهان شناسی 3. انسان شناسی 4. راه شناسی 5. راهنماشناسی 6. قرآن شناسی 7. اخلاق در قرآن 8. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن 9. حقوق و سیاست در قرآن.
3- پیام قرآن (تفسیر نمونه موضوعی)
آیت الله ناصر مکارم شیرازی و با همکاری گروهی از فضلا این تفسیر را به زبان فارسی نوشته‌اند. این تفسیر در دو دوره نگارش و چاپ شده است: دوره اول در 10 جلد از سال 1409 قمری آغاز شده است. عناوین جلدهای این دوره عبارتند از: جلد اول، علم و معرفت در قرآن، جلد دوم، خداجویی و خداشناسی در قرآن؛ جلد سوم، طرق معرفت الله در قرآن؛ جلد چهارم، صفات جلال و جمال در قرآن؛ جلد پنجم، معاد در قرآن(1)؛ جلد ششم معاد در قرآن (2)؛ جلد هفتم، نبوت عامه در قرآن؛ جلد هشتم، نبوت خاصه در قرآن؛ جلد نهم، امامت و ولایت در قرآن مجید؛ جلد دهم، قرآن مجید و حکومت اسلامی. دوره دوم از سال 1378 آغاز شده و سه جلد از آن در موضوع اخلاق با این عناوین چاپ شده است: جلد اول، اصول مسائل اخلاقی؛ جلد دوم، فروع مسائل اخلاقی؛ جلد سوم، فروع مسائل اخلاقی.
در میان تفاسیر موضوعی جامع معارف قرآن آیت الله مصباح یزدی اللّه محور بوده و از سیستم بهتر برخوردار است زیرا در آن اولاً، خدای خالق هستی به حق محور قرار گرفته است. ثانیاً ترتیب منطقی بین مسائل برقرار بوده و مسائل در طول هم آمده و معارف قرآن همچون یک چشمه جاری است که از مرحله‌ای می‌گذرند و وارد مرحله دیگری می شوند و هنگامی که آن جام لبریز شد، به مرحله دوم فیضان می کند که خود فرعی از مرحله اول است، نه در کنار آن.
پایان پیام/