گسترش دامنه آزاداندیشی جعفری تا بحث از خداشناسی در مسجدالحرام

خبرگزاری شبستان: امام صادق (ع) توانستند ابعاد گوناگون دین را در زمینه های گوناگون عرضه کند، و بدون ایشان معلوم نبود چه بلایی بر سر دین می آمد. متاسفانه در شناسایی و معرفی آن امام بزرگ به جهان کم کاری شده است، باید کاری کنیم که همه مردم دنیا ایشان و خدمات علمی و دینی ارزشمند ایشان را بشناسند. درباره مکتب علمی حضرت (ع) و نگاه اهل سنت به ایشان با حجت الاسلام المسلمین محمدامین پورامینی، مولف کتاب "امام صادق (ع) رمز تمدن اسلامی" به گفتگو پرداخته ایم که مشروح آن از نظرتان می گذرد:
 

درباره بهره مندی بزرگان اهل سنت از مکتب علمی امام صادق (ع) توضیح دهید.
وجود امام صادق(ع) مانند وجود رسول خدا (ص) می تواند محور وحدت مسلمانان قرار گیرد. رسول خدا(ص) به عنوان پیامبر و پدر امت است و همه مسلمانان احترام ایشان را دارند، همانطور که خودشان خطاب به امیر م‍‍ؤمنان علی(ع) فرمودند که من و تو پدران این امت هستیم. شخصیت بزرگ امام صادق(ع) نیز به عنوان رئیس مذهب جعفری توانستند به خاطر بهره گیری از آن ظرف زمانی خاصی که ایشان در آن بسر بردند و بستر مناسبی که برایشان فراهم شد، به تبیین وگسترش معارف اصیل دین در ابعاد گوناگون آن همت گمارند، به گونه ای که جوابگوی نیازهای دین و دنیا و آخرت مردم شود، ایشان مسجد رسول خدا(ص) را محل تعلیم و آموزش و تربیت قرار دادند به گونه ای که 4 هزار نفر باگرایش های مختلف و گوناگون پای درس ایشان نشستند وکسب علم و دانش کردند، همه آنها شیعه امامی تمام عیار نبودند، اما این مدرسه پرافتخار امام صادق(ع) فراگیر بود و همه از آن استفاده می کردند، از بزرگان اهل سنت کسانی چون ابوحنیفه و مالک ابن انس هستند که افتخار می کنند چندصباحی را خدمت امام صادق(ع) درس خوانده اند. شبستری در کتاب خود سعی کرده است اسامی شاگردان امام صادق(ع) را جمع آوری کند.
یک نکته مهم در تاریخ همه امامان معصوم (ع) ما وجود دارد که همه از این بزرگواران استفاده کرده اند، اما هیچ یک از این 12 امام (ع) پیش کسی درسی نخوانده است! ریشه این نکته در این مطلب مهم نهفته است که آبشخور و منبع علوم اهل بیت(ع) ویژه است، و آن چیزی نیست که بخواهند آن را در مکتب کسی فرا بگیرند، این علم الهی است که خداوند بر محمد(ص) و آل او ارزانی داشته است و بس و جای دیگری یافت نمی شود.
 

نهضت علمی حضرت (ع) و تربیت شاگردان به طور کلی چه تاثیری بر عالم علم داشته است چه درون مرزهای اسلام و چه خارج از آن؟
نهضت بزرگ علمی امام صادق(ع) را در دو زاویه می توان دید وتاثیر فراگیر آن را مورد ارزیابی قرار داد:
نخست گستره علومی و دانش او به گونه ای که شامل ابعاد گوناگون زندگی انسان در بعد مادی و معنوی می گردد.
دوم، شاگردان آن حضرت (ع) که یکسان نبودند، و بعضا گرایش ها و اعتقادات مخالف داشتند، واعتراف آنان به عظمت و نقش بی بدیل امام صادق(ع) که به نمونه هایی بسنده می کنم:
ابوحنیفه پیشوای حنفی ها یکی از شاگردان ایشان است و می گوید: من هیچ کسی را فقیه تر از جعفر بن محمد(ع) نیافم. اگر آن دو سال شاگردی من خدمت ایشان نبود هلاک می شدم. (لولا السنتان لهلک النعمان).
مالک بن انس رئیس مالکی ها هم که شاگرد امام صادق(ع) است، می گوید: هیچ چشمی ندید و هیچ گوشی نشنید و از قلب کسی نگذشت که کسی از جهت دانش و عبادت و پرهیزکاری برتر از محمد بن جعفر صادق(ع) باشد. زمانی که من با ایشان رفت و آمد داشتم همواره او را در یکی از حالت های سه گانه دیده ام: یا به نماز مشغول بود، و یا در حالت روزه، و یا به تلاوت قرآن مشغول بود، و هیچگاه سخنی نمی فرمودند مگر آنکه با وضو باشد.
جابر بن حیان که پدر علم شیمی است اعتراف می کند اگر جعفربن محمد(ع) نبود هیچگاه به یک حرف از مطالبی که در کتاب های خود گردآوری کرده ام، نمی رسیدم. بنابراین اعتراف می کند که آنچه را در حوزه تجربی خویش به آن رسیده است به برکت امام صادق(ع) است، و هر چه هست از او است.
عمرو بن ابی مقدام می گوید: من وقتی نگاه به چهره امام صادق(ع) می انداختم حس می کردم که او از سلاله پیامبران است. یعنی هیبت امام صادق(ع) اینگونه بر دل ها سایه می انداخت.
نقش امام صادق(ع) باعث شد که در طول تاریخ همه صاحب نظران و اندیشمندان در برابر آن سر تسلیم فرود آورند، که به نمونه هایی اشاره می کنم:
جاحظ که از چهره های معروف ادبی قرن سوم است درباره ایشان می گوید: جعفربن محمد(ع) کسی است که دنیا را از علم و فقه خویش پرکرده است.
ذهبی از دیگر چهره های معروف اهل سنت و از علمای قرن 8 است که ارتباط خوبی هم با شیعه ندارد، وی در باره این امام بزرگوار (ع) می نویسد: ایشان بسیار بلندمرتبه و از پیشوایان علم و دانش بودند و سزاوارتر از ابوجعفر منصور برای خلافت و حکومت بود.
ابن حجر هیثمی هم می گوید: از امام صادق (ع) علم و دانش پراکنده و پخش شد به گونه ای که از اطراف همه برای فراگیری آن هجوم آوردند، و آوازه آن در همه شهرها پیچید، و پیشوایان بزرگ از او روایت کردند.
شهاب الدین خفاجی که از علمای قرن یازدهم بوده است می گوید: همه بر امامت، بزرگی و آقایی امام صادق(ع) اتفاق نظر دارند.
برهان بخاری دمشقی از چهره های معاصر سوری است از امام صادق (ع) خیلی تجلیل کرده است و می گوید: اگر همه ذخیره علمی شیعه را در نظر بگیریم 64 درصد آن به امام صادق(ع) تعلق دارد.. و امام صادق (ع) یکی از مهمترین محورهای اساسی نزدیک شدن هرچه بیشتر مسلمانان به یکدیگر به شمار می آید.
اینها نمونه هایی از گفته های دانشمندان اهل سنت پیرامون جایگاه امام صادق(ع) است که همه نقطه نظرات ایشان و دیگران را در کتاب "الامام جعفر الصادق(ع) رمز الحضارة الاسلامیة" (امام صادق (ع) رمز تمدن اسلامی) گرد آورده ام، این کتاب عربی است و اگر به فارسی ترجمه و چاپ شود برای قشر فرهیخته ما ابعادی ایچنین از امام صادق(ع) را نشان می دهد، و در واقع نقش ایشان در پی ریزی و پیشبرد تمدن اسلامی را بیان می کند.

نوع مواجهه علمی حضرت (ع) با فرقه ها و جریان های انحرافی چگونه بود و چطور حقانیت شیعه را در برابر آنها اثبات کردند؟
مرحوم طبرسی در کتاب الاحتجاج و علامه مجلسی در بحار الانوار و من در کتاب الامام جعفر الصادق(ع) رمز الحضارة الاسلامیة به مناسبت مناظره ها وگفتمان امام صادق(ع)، نمونه هایی از مواجهه علمی ایشان بیان شده است.
ایشان مناظرات زیادی داشتند که بخشی با زندیق ها (افراد بی دین و ملحد) بوده است و بحث هایی که بسیار زیبا و مستحکم و تاثیرگذار بوده است، که به دنبال آن دل های برخی از ایشان مثل ابوشاکر دیصانی و عبد الملک مصری نرم و پذیرای حق گردید، و همه ایشان امام صادق(ع) را به عنوان فردی با علم و حلم و درایت قبول داشتند و احترام می کردند. با اینکه این افراد در بحث های شان حرف هایی ضد خدا می زدند و عقیده ای به خدا و پیغمبر (ص) نداشته اند، اما این جرات را داشته اند که پرسش هایشان را از ایشان بپرسند، و حضرت (ع) نیز به آنها جواب می داد. یکی از این افراد ابن ابی العوجاء است که در مسجد الحرام با ایشان درباره خداشناسی و.. گفتگو کرد.

امام صادق (ع) چگونه به ایجاد بسترهای آزاداندیشی کمک کردند؟
بستر آزاداندیشی بیشتر از این که کسی بتواند سوالش را درباره خداشناسی در مسجدالحرام مطرح کند؟! و به قدری این مناظره موثر شد که این فرد در پایان بحث هایشان می گوید جعفر بن محمد (ص) بشر نیست! و بالاتر از بشر است، و اگر بخواهیم انسان روحانی ای را در نظر بگیریم که در کالبد انسانی جا گیرد غیر از جعفر بن محمد صادق(ع) کسی نخواهد بود.
ابوشاکر دیصانی وعبدالملک مصری هم از چهره های بی دین بودند و بحث هایی درباره توحید و خداشناسی با حضرت (ع) انجام می دادند، که به هدایت ایشان انجامید، البته کسانی مانند جعد بن درهم نیز بودند که بر کج اندیشی خود اصرار ورزید.
و یا کسانی هم از مسلمانان و دانشمندان که از نظر فکری در خط اهل بیت (ع) نبودند، و یا مثل ابن ابی لیلی در خدمت دربار و حاکمیت بودند، و یا مانند ابوحنیفه که ابوجعفر منصور به او می گوید تو مسائل سخت را مهیا کن تا ما بتوانیم جعفر بن محمد صادق(ع) را مورد هجمه قرار دهیم، چون مردم شیفته او شدند، ابوحنیفه هم 40 مسئله سخت را جمع آوری کرد و در یک جلسه بر امام صادق(ع) عرضه نمود، و امام (ع) پس از پاسخ به هر یک از سوالات رای علمای کوفه و مدینه را بیان و رأی خاص خود را روشن ساخت، که همه را مبهوت خود کرد، و نقشه منصور را نقش بر آب کرد.
یکسری از مناظراتی که از امام صادق(ع) نقل شده است با ابوحنیفه، و یا با ابن ابی لیلی بوده که قاضی القضاه و رئیس قوه قضائیه آن زمان بوده است، و یا با بزرگان جریان معتزله که در آن زمان (بر خلاف این زمان) قدرت و مانور علمی زیادی داشتند، روسای آنها نزد امام صادق(ع) آمدند و با ایشان بحث وگفتگو کردند.
و یا نمادهای جریان صوفی گری، کسانی که جلوه زهدگرایی داشته و از واقعیت بی بهره بودند وکارشان نمایشی بیش نبوده و نیست، و الان هم این گرایش های صوفی گرایانه در کشورهای اسلامی قوی است، و از میل قلبی و صفای باطن جوانان ما که گرایش به امور معنوی دارند سوء استفاده می کنند، چهره های بارز ایشان مثل سفیان ثوری، سفیان بن عیینه و عباد بن کثیر بصری در زمان امام صادق(ع) بودند، که حضرت (ع) با ایشان گفتگو وکج روی وکج اندیشی آنان را روشن ساختند.
 

آیا مکتب امام صادق (ع) فقط منحصر به مسائل دینی و فقهی و کلامی می شد؟
مکتب امام صادق(ع) تنها در مسائل کلامی، فقهی و اخلاقی نمی گنجد، گرچه اینها بحث های اساسی و بسیار پراهمیت است، ایشان چهره ای فراگیر هستند که در علوم مختلف منشأ اثر و برکت بودند، و راه را برای پویندگان نشان دادند، جالب است بدانید که از ایشان در علم پزشکی، کالبدشکافی، تبیین مراحل تکامل آفرینش، کارایی و چرایی اجزای بدن و بیان اسرار خلقت کلماتی عجیب و حکیمانه و زیبا وجود دارد .
همچنین در علم نجوم و ستاره شناسی، محیط زیست و جهان طبیعت نقطه نظرات خاص و سخنان مهمی دارند.
از طرف دیگر نقش ایشان نسبت به تربیت شاگردان در علوم گوناگون مهم است، در بین ایشان افرادی چون هشام بن الحکم و مؤمن الطاق در علم کلام، وزراه و برید عجلی و ابوبصیر و محمد بن مسلم و ابان بن تغلب در فقه، جابر بن حیان در شیمی، و جابر بن یزید جعفی و ابوحمزه ثمالی را می بینیم. پس ملاحظه می کنید که حوزه علمی ایشان بسیار فراگیر وگسترده بود که شاگردانی در همه زمینه های علمی و دینی پروراند، و ما با این نگاه می توانیم چهره ای جهانی از امام صادق(ع) را به جهان بشناسانیم، و باید اعتراف کنیم که ما در زمینه معرفی ایشان به دنیا خیلی کوتاهی کرده ایم.
پایان پیام/