خبرگزاری شبستان: "درباره علم دینی تعریف های متعدد وجود دارد و این مساله ریشه داری است و این گونه نیست که فقط در جامعه ما مطرح شده باشد بلکه در میان جوامع مختلف اعم از غربی و غیر آن درباره فلسفه علم و رابطه آن این گونه مباحث مطرح است." اینها بخش هایی از سخنان حجت الاسلام علی ذوعلم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در خصوص تولید علم دینی است که مشروح آن از نظرتان می گذرد:
آیا اساسا تقسیم علم به دینی و غیر دینی ممکن است؟
درباره علم دینی تعریف های متعدد وجود دارد و این مساله ریشه داری است و این گونه نیست که فقط در جامعه ما مطرح شده باشد بلکه در میان جوامع مختلف اعم از غربی و غیر آن درباره فلسفه علم و رابطه آن این گونه مباحث مطرح است. اصل آن است که علم دینی در برابر علم سکولار قابل طرح است و این شبیه هنر دینی و اخلاق دینی در برابر هنر سکولار و اخلاق سکولار است. بنابراین سخن گفتن از علم دینی مقدور است و به دو گونه در فضای علمی قابل تولید است؛ نخست آن که علمی که در صدد کشف حقایق در محیط های مختلف است منتها با نگاه فلسفی الهی و معنوی و با باور به مبدا و معاد در نظام هستی، و گونه دیگر آن که علم بدون توجه به این مباحث یا انکار این مبانی و در فرآیند حل مسائل مستقل از دین وآموزه های آن و هستی شناسی و معرفت شناسی به بحث بپردازد. در حقیقت علم دینی را آن علمی تعریف می کنیم که مجموع مسائل خود و راه حل های آن و پاسخ به پرسش های خود را در بستری نگرشی و جهان بینی الهی استوار می کند. البته مساله مهمی که باید پیش از این به آن توجه کرد، بحث نیاز علم به فلسفه است؛ علم برای اثبات موضوع خود و تبیین روش های معتبر و حل مسائل و برای ارزش هایی که در اولویت گذاری در مسائل علم نقش دارند، نیاز به تکیه گاه فلسفی دارند. اگر این نگاه دینی باشد به این معنا که مبانی اعتقادی دینی را پذیرفته باشد و با توجه به پیش فرض های دینی این سوالات را پاسخ دهد، خود به خود علمی که در این بستر تولید می شود، نوعی علم دینی خواهد بود اما اگر خاستگاه علم الحادی شکل گیرد، این علم، علم سکولار خواهد شد.
تولید علم دینی به چه معناست و چه دایره ای را در بر می گیرد و وجود چه مولفه هایی علم را دینی می کند؟
تولید علم دینی به یک معنا در حقیقت فرآیند اصلاح تولید علم است؛ اگر معتقد باشیم خود تولید علم از یک فرآیند تکاملی برخودار است که قطعا این طور است، وقتی صحبت در این باره می شود، یعنی باید تولید علم را تعمیق داده و خاستگاه فلسفی را بیشتر مورد توجه قرار داده و به نقد و تنقیه آن پرداخته و مبانی فلسفه تولید علم را ادامه دهیم. در حقیقت نگاه ما این است که تولید علم دینی هم یک مسیر تکاملی می تواند داشته باشد و اگر در برخی عرصه ها به تولید این علم کمتر توجه شده است یا غیر دینی بوده، آن مبانی که آگاهی یا غیرآگاهانه با این مساله روبه رو شده اند، این مسیر اصلاح و تعمیق شود. البته دینی بودن علم یک امر ذومراتب است یعنی ممکن است علمی کاملا سکولار نباشد اما امکان توجه و تعمیق خاستگاه فلسفی در آن علم بیشتر بوده و با تقویت جهان بینی الهی، معرفت شناسی و ارزش شناختی الهی و دینی، بتوانیم این خاستگاه را قوی تر کنیم. بنابراین وقتی خاستگاه یک علم به معرفت شناسی دینی نزدیک می شود، خود به خود آن علم می تواند صورت دینی بودن را پیدا کند ضمن آنکه دینی بودن هر علمی بر حسب ظرفیت، اقتضائات و موضوع آن علم تعریف می شود. بنابراین به طور مثال در علم حقوق دینی بودن یا سکولار بودن ابعاد گسترده تر و عمیق تری پیدا می کند تا علم فیزیک. اگر در علم فیزیک هم این خاستگاه فلسفی نقش دارد و اصلاح این خاستگاه و توجه به مبانی جهان شناسی در آن هم موثر است اما این روند به اندازه علم حقوق نیست. بنابراین برای حرکت درست و منطقی و معقول به سمت تولید علم دینی، این فرآیند را باید مورد توجه قرار داده و در درجه اول به نقد خاستگاه و تکیه کاه فلسفی علم سکولار بپردازیم.
نسبت تولید علم با تحول علوم در چیست؟ کدامیک بر دیگری مقدم است؟
تحول در حقیقت نتیجه آن اصلاح و تعمیقاتی است که در فرآیند تولید علم به وجود می آید. تحول در یک علم ناشی از تحول در مبانی فلسفی آن علم، تحول در ساختار، تحول در مسائل و تولیدات آن علم و تحول در ارزش هایی است که در کاربرد آن علم مورد توجه قرار می گیرد. هر یک از این مولفه هایی که با تاملات فلسفی و علمی عمیق تری انجام شود و به اصلاح و فرایند تولید علم کمک کند، خود به خود ما را به تحول علوم نزدیک تر کرده است. بنابراین نباید تصور کرد تحول در علوم یک امر دفعی و قرار دادی و بخش نامه ای است بلکه تلاش علمی عالمان و متخصصان هر علم در نو آوری علمی و تعمیق تاملات فلسفی در مبانی و خاستگاه های آن علم است که همواره به تحول در علوم رهنمون می شود. البته دستگاه های سیاستگذار در عرصه علم می توانند با زمینه سازی ها و بکار گرفتن راهبردهای صحیح و منطقی این حرکت را تسریع کنند اما کار اصلی در تحول هر علم بر عهده متخصصان و نخبگان آن علم است.
تولید علم دینی چه پیش فرض ها و ملزوماتی را می طلبد؟
ملزوماتی که در تولید علم دینی مورد نیاز است، بر دو بخش تقسیم می شود؛ نخست مدیریتی و علمی و دوم نظری و فکری. در بخش مدیریتی و عملی، توجه دستگاه های سیاستگذار و سازمان های رسمی مدیریت علم به این مقوله و برنامه ریزی درست در عرصه تخصیص منابع، تربیت و رشد سرمایه های انسانی، اصلاح روابط و قواعد و مقررات و مجموعه اقدماتی که مدیران و سیاستگذاران می توانند انجام دهند تا فضای مناسب برای نخبگان در جهت ارتقای علم و تحول فراهم شود، مورد توجه باید قرار گیرد. اما در بخش نظری و فکری که بسیار مساله مهی است در گام اول دستیابی به درک صحیح و فهم مشترک در سطح ملی و نخبگانی در مورد صل مساله تحول و تعریف ما از علم دینی است که هنوز در بین صاحب نظران گفتگو های جدی و تبادل نظری و عمیق برای نزدیک شدن دیدگاه ها متاسفانه شکل نگرفته است. ما در این راستا نیاز به گفتگوهای جدی و مستمر در سطح ملی و بین المللی، نیاز به ارائه تعریف های سلبی و تاکید بر آن چیزی که مراد ما از علم دینی نیست، داریم؛ یعنی باید برخی برداشت های نادرست و تلقی های ناصواب در این زمینه اصلاح شود چرا که مراد از علم دینی، دانش هایی نیست که منابع آن تنها به منابع نقلی دینی منحصر است یا فقط علمی علم دینی است که به موضوعات خاص دینی می پردازد یا علمی علم دینی است که در حوزه های علمیه مورد بحث قرار می گیرد؛ این نگاه ها باید اصلاح شود و نیاز به گفتگو دارد به خصوص اینکه دستگاه علمی کشور اعم از حوزه و دانشگاه، مواجهه جدی با این مساله پیدا کرده و اولویت و دغدغه جامعه علمی باید حرکت به سوی تحول علوم به ویژه علوم انسانی به صورت جدی باشد. اساتید و محققان و نخبگان کشور در شاحه های مختلف می توانند بار اصلی این موضوع را بر دوش کشیده و به این مساله توجه کنند که می توانند الزامات نظری تولید علم دینی را فراهم کنند.
پایان پیام/
نظر شما