خبرگزاری شبستان: قرآن کریم در آیه پنج سوره فاتحه الکتاب به تعهدی اشاره می کند که میان خالق و مخلوق بسته می شود. عبد رو می کند به معبود و می گوید: إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ/ [پروردگارا!] فقط تو را مىپرستیم وتنها از تو یارى مىخواهیم.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می فرماید: عبادت و پرستش از آنجایى که عبارت است از نشان دادن مملوکیت خویش براى پروردگار، با استکبار نمىسازد، ولى با شرک مىسازد، چون ممکن است دو نفر در مالکیت من یا اطاعت من شریک باشند، لذا خداى تعالى از استکبار از عبادت نهى نکرده، ولى از شرک ورزیدن به او نهى کرده، چون اولى ممکن نبوده، ولى دومى ممکن بوده است، لذا درباره استکبار به این عبارت فرموده: "إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ/ آنهایى که از عبادت من سر مىپیچند، و تکبر مىکنند، به زودى با خوارى و ذلت داخل جهنم خواهند شد"، و درباره شرک فرموده: "وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ / واحدى را شریک در عبادت پروردگارش نگیرد" پس معلوم مىشود شرک را امرى ممکن دانسته، از آن نهى فرموده، چون اگر چیزى ممکن و مقدور نباشد، نهى از آن هم لغو و بیهوده است، به خلاف استکبار از عبودیت که با عبودیت جمع نمیشود.
این مفسر بزرگ در ادامه از دو زاویه، به رابطه میان عبد و معبود با عبادت می پردازد و می نویسد: از جانب پروردگار عزوجل، به اینکه بنده او وقتى او را عبادت مىکند، او را به عنوان معبودى حاضر و روبرو عبادت کند، و همین باعث شده که در سوره مورد بحث در جمله "إِیَّاکَ نَعْبُدُ" ناگهان از سیاق غیبت به سیاق حضور و خطاب التفات شود، با اینکه تاکنون مىگفت حمد خدایى را که چنین و چنانست، ناگهان بگوید: "تو را مىپرستیم"، چون گفتیم حق پرستش او این است که او را حاضر و روبرو بدانیم.
اما از ناحیه بنده، حق عبادت این است که خود را حاضر و روبروى خدا بداند، و آنى از اینکه دارد عبادت مىکند. غایب و غافل نشود، و عبادتش تنها صورت عبادت و جسدى بى روح نباشد، و نیز عبادت خود را قسمت نکند، که در یک قسمت آن مشغول پروردگارش شود، و در قسمت دیگر آن، مشغول و به یاد غیر او باشد.
حال یا اینکه این شرک را، هم در ظاهر داشته باشد، و هم در باطن، مانند عبادت عوام بتپرستان، که یک مقدار از عبادت را براى خدا مىکردند، و یک مقدار را براى نماینده خدا، یعنى بت، و اینکه گفتیم عوام بتپرستان، براى این بود که خواص از بتپرستان اصلا عبادت خدا رانمىکردند، و یا آنکه این شرک را تنها در باطن داشته باشد، مانند کسى که مشغول عبادت خداست، اما منظورش از عبادت غیر خدا است یا طمع در بهشت، و ترس از آتش است، چه تمام اینها شرک در عبادت است که از آن نهى فرمودهاند، از آن جمله فرمودهاند: "فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ/ خداى را با دیندارى خالص عبادت کن"، و نیز فرموده: "أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ/ آگاه باش که از آن خدا است دین خالص و کسانى که از غیر خدا اولیائى گرفتند گفتند ما اینها را نمىپرستیم مگر براى اینکه قدمى بسوى خدا نزدیکمان کنند، بدرستى که خدا در میان آنان و اختلافى که با هم داشتند حکومت مىکند".
علامه طباطبایی در ادامه به شرایط کمال عبادت و اوصاف عبادت حقیقی می پردازند و می گویند: عبادت وقتى حقیقتا عبادت است که عبد عابد در عبادتش خلوص داشته باشد، و خلوص همان حضورى است که قبلا بیان کردیم، و روشن شد که عبادت وقتى تمام و کامل میشود به غیر خدا به کسى دیگر مشغول نباشد، و در عملش شریکى براى سبحان نتراشد، و دلش در حال عبادت بسته و متعلق به جایى نباشد، نه به امیدى، و نه ترسى، حتى نه امید به بهشتى، و نه ترس از دوزخى، که در این صورت عبادتش خالص، و براى خدا است، به خلاف اینکه عبادتش به منظور کسب بهشت و دفع عذاب باشد، که در اینصورت خودش را پرستیده، نه خدا را.همچنین عبادت وقتى تمام و کامل میشود که به خودش هم مشغول نباشد که اشتغال به نفس، منافى با مقام عبودیت است، عبودیت کجا و منم زدن و استکبار کجا؟
این مفسر در ادامه به راز استفاده از ضمیر جمع – ما – در ایاک نعبد و ایاک نستعین اشاره می کند: گویا علت آمدن پرستش و استعانت به صیغه متکلم مع الغیر (ما تو را مىپرستیم و از تو یارى میجوئیم) همین دورى از منم زدن و استکبار بوده باشد، و میخواهد به همین نکته اشاره کند که گفتیم مقام عبودیت با خود دیدن منافات دارد، لذا بنده خدا عبادت خود، و همه بندگان دیگر را در نظر گرفته میگوید: ما تو را مىپرستیم، چون به همین مقدار هم در ذم نفس و دور افکندن تعینات و تشخصات اثر دارد، چون در وقتى که من خود را تنها ببینم، به انانیت و خودبینى و استکبار نزدیکترم، به خلاف اینکه خودم را مخلوط با سایر بندگان، و آمیخته با سواد مردم بدانم، که اثر تعینى و تشخص را از بین بردهام.
اظهار عبودیت در جمله "إِیَّاکَ نَعْبُدُ"، از نظر معنا و از حیث اخلاص، جملهای است که هیچ نقصى ندارد، تنها چیزى که به نظر مىرسد نقص است، این است که بنده عبادت را به خودش نسبت میدهد و به ملازمه براى خود دعوى استقلال در وجود ودر قدرت و اراده مىکند، با اینکه مملوک هیچگونه استقلالى در هیچ جهتى از جهاتش ندارد، چون مملوک است.و گویا براى تدارک و جبران همین نقص که در بدو نظر بنظر مىرسد، اضافه کرد: که "وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ"، یعنى همین عبادتمان نیز به استقلال خود ما نیست، بلکه از تو نیرو مىگیریم، و استعانت میجوئیم.
پایان پیام/
نظر شما