تولید علم حوصله می خواهد/مقاومت برابر تحول به ضررمان تمام می شود

خبرگزاری شبستان: تفسیر به معنای کشف و پرده برداری از ابهام کلمات و جمله‌های قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آنها است. به عبارت دیگر تفسیر عبارت است از بیان مفاد استعمالی آیات قرآن و آشکار نمودن مراد خدای متعال از آن بر مبنای ادبیات عرب و اصول عقلایی محاوره؛ همواره در طول زمان، نیازهای علمی جدیدی برای بشر به وجود می‌آید که پاسخ آنها در قرآن با صراحت بیان نشده و استنباط آن از اشارات قرآن کریم، توان علمی ویژه‌ای می‌طلبد و تفسیر آیات، با توجه به نیازهای جدید ضرورت می‌یابد. در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت پور، رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و نویسنده "تفسیر ترتیبی بر اساس ترتیب نزول" در مورد نیازهای جدید و تفاسیر جدید به بحث و بررسی پرداخیتم که نتیجه آن از نظر شما می گذرد.
 

آیا تفاسیر معاصر توانستند نیازهای امروز جامعه را مد نظر داشته باشند و نسخه هایی برای درد و نیاز جامعه بپیچند؟
بعضی از مفسرین در این رابطه بسیار خوب عمل کردند. مثلا تفسیر نمونه، تفسیر مؤثر و جامعی است که اطلاعات کافی در اختیار مخاطب خود قرار می دهد. سعی می کند فرآورده های اجتماعی و علمی روز یا سؤالاتی که در ذهن مردم وجود دارد را بر اساس قرآن در حدی که به نظرشان می رسد اکنون در جامعه تبلور پیدا کرده است در تفسیرشان ارائه دهند. به نظر بنده تفسیر «نمونه» در این جهت موفق بوده است. تفسیر «المیزان» هم بسیار موفق بوده است. از بین تفسیر علمای اهل سنت، تفسیر "التحریر و التنویر" نوشته محمدطاهربن عاشور، خیلی زیبا عمل کرده و خیلی خوب کار کرده است. به نظر بنده تفسیر «راهنما» از کارهای آیت الله هاشمی رفسنجانی و مخصوصا با تکمله ای که دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم زد (ظاهرا یکصد تفسیر را نگاه کردند و نکته های تفاسیر دیگر را آوردند و نکته هایی که در حوزه های مختلف علمی وجود داشته و در اینجا منعکس شده است.) هم مفید است. به نظر می رسد مجموعه اینها کار ارزنده و شایسته ای صورت گرفته است.
بعضی از مفسرین هم به نکته های تربیتی خوب توجه کردند و سعی کردند از این حیث کوتاه نیایند، البته من در رابطه با تفاسیر علمی و اجتماعی باید عرض کنم متأسفانه هنوز ما دچار ضعف هستیم. دلیلش هم این است که به نظرم باید کار ترکیبی صورت بگیرد، یعنی دانشمند علوم اجتماعی یا علم مدیریت یا علم سیاست خودش به تنهایی شروع به تفسیر مرتبط با علم خودش نکند یا یک مفسری به تنهایی برداشت‌های اجتماعی را تحت عنوان علوم اجتماعی ارائه ندهد مخصوصا در تفسیر موضوعی. این نوع تفاسیر باید مشترکا نوشته شود، اگر دانش‌ها با هم ترکیب و تلفیق شود تفاسیر ما قطعا تفاسیر عالمانه، مفید و مؤثری می شود، لذا اگر بخواهم از نظر آسیب یا ضعف بر تفاسیر سده اخیر عرض کنم این است که غالبا مطالعات بینارشته ای از یک طرف یا جنبه صورت گرفته است، یعنی مفسر با توجه به اطلاعات اجتماعی خود، تفاسیر اجتماعی نوشته است یا دانشمند علوم اجتماعی بدون دانستن دانش تفسیر، به تفسیرنگاری پرداخته است و به همین دلیل این نوع تفاسیر معمولا دچار آسیب شده است. اگر اینها با هم ترکیب شوند و با هم تفسیر را انجام دهند نتیجه چیز دیگری می شود.
 

آیا مکتب تفسیری جدید در سال های اخیر به وجود آمده است، برای پیدایش مکتب تفسیری جدید چه ملزوماتی نیاز است؟
فکر می کنم دو جریان در حال شکل گیری دارد: یکی کارهایی است که امثال بنده به صورت روشی تعقیب می کنیم و تفسیر به صورت ترتیب نزول را می نویسیم که این هم می تواند سوره ای باشد و هم موضوعی. (تفسیر موضوعی ترتیب نزولی بسیار مهمتر از تفسیر سوره ای ترتیب نزولی است که به تدریج دارم مباحثی مانند مهندسی اخلاق جنسی را در سطح اجتماع مطرح می کنم) تفسیر تنزیلی که تلاش می کند روش ها و مهندسی ها را در قرآن کشف کند یک مکتب جدید و شاداب است. مکتب دیگر بحث تفسیر و علوم روز یا رابطه ای که بین دانش های مختلف مخصوصا علوم انسانی و اجتماعی و تفسیر گذاشته شده است این دانش ها هم مکتب بسیار مهمی است که به تدریج در حال رشد است، البته در حال گذراندن دوره طفولیت خود را سیر می کند. این هم از جریان های جدیدی است که قطعا مورد استقبال قرار می گیرد.
تولید دانش حوصله می خواهد: معمولا دو برخورد با تولید دانش صورت می گیرد. یک برخورد این است که از اول موضع مقاومت در برابر آن می‌گیرند و سعی می‌کنند جلوی تولد آن را بگیرند. این کار خوبی نیست. دانشمندانی که در برابر تولید دانش ماندند بعد سرزنش شدند در حدی که مقاومت آنها کمک می کند که تولیدگران دانش کار خود را متقن تر انجام دهند خوب است اما مثلا به مرزی برسد که احساس شود که اینها نمی خواهند همراه شوند و نمی خواهند تحول را بپیذیرند که به ضرر است. پیشنهادم به کسانی که می خواهند وارد نقد عرصه های جدید دانش بشوند این است که به جای دشمنی سعی کنند اصل پیام را قبل از موضع منفی بفهمند و به اصطلاح از موضع حداکثر نزدیک به انگیزه ها و تلاش های گویندگان این روش ها یا تولیدکنندگان این دانش با مطلب برخورد کنند. این خیلی به سود جامعه علمی است یعنی رشد علم این گونه اتفاق می افتد. کسانی که در برابر این قضیه بایستند شاید بعد خودشان را سرزنش کنند که چرا ما چنین برخوردی با پدیده دانش کردند.
برخورد دوم هم هست که برخورد منصفانه و کریمانه است که کمک می کنند یعنی می‌گویند بر این مبنا، این نظریه، نظریه درستی است اما دچار این نقص‌ها و سستی‌هاست. یا مثلا این ابعاد هنوز حل نشده است. کمک می کنند تولیدکنندگان را برای اینکه بتواند دانش با سرعت بیشتری و در زمان کمتری تولید شود و سخته و پخته شود. برای سخته شدن و پخته شدن و برای کامل شدن با طرح سؤال با تبیین نقطه های اشکال کمک می کنند تولیدگران عرصه دانش و نظریه پردازان را که کارشان را به سامان برسانند. فکر می کنم این برخورد دوم زیبنده و شایسته جامعه علمی ماست.
 

تفاسیر جدید برای عموم نوشته شده یا برای خواص است. اگر عموم مردم به این تفاسیر گرایش پیدا کنند متوجه می شوند؟
تفسیر، دانش برتر است و در این مرحله قطعا تخصصی است. با اینکه سعی می شود در حد فهم عموم تنزل بدهند اما باید بپذیریم که جامعه از نظر محتوای علمی در حال رشد یافتن است. قدری باید عرف و عموم را بالاتر دید یعنی فرض ما باید این باشد که عرف و عموم در حال رشد و ارتقای دانش علمی است و قدری باید پذیرفت که فعلا در این مرحله زبان، زبان متمایل به تخصص است چون بیشتر جنبه تولید دانش در این مرحله مورد توجه است نه ترویج دانش. مرحله ترویج ممکن است از نوشته هایی مانند «همگام با وحی» بتواند استخراج شود به زبان نوجوانان و جوانان با تلخیص. در مرحله تولید نباید چندان دغدغه ترویج را داشت، اگر امکان پذیر بود خوب بود اما با این که بسیار تلاش شد بعید است آنهایی که وارد شدند بتوانند در این مسیر موفق شوند که هر دو کار را با هم انجام دهند. ما باید بپذیریم که در این مرحله در حال تولید هستیم. در مرحله تولید، خود به خود زبان تخصص وجود دارد.
پایان پیام/